Hаrаkаti nisbiy bo‘lib, u sаnoq sistemаsigа bog‘liq

Vakumda elektr toki 
 
Bo’shliq –
vakuum so’zi lotin tilidan shunday tarjima 
qilingan. Vakuumni bosimi atmosfera bosimidan yuzlab, 
ehtimol minglab marta past bo’lgan gaz mavjud bo’lgan 
bo’shliqni chaqirish odatiy holdir. Sayyoramizda 
vakuu
m sun’iy ravishda yaratilgan, chunki u jonli bunday 
holat mumkin emas. 
Vakuum turlari 
O’zini qanday tutadi elektr toki vakuumda? Har qanday 
oqim kabi, vakuum oqimi ham erkin zaryadlangan 
zarrachalar bo’lgan manba ishtirokida paydo bo’ladi.
Qanday zarralar vakuumda elektr tokini hosil qiladi? Har 
qanday yopiq idishda vakuum hosil qilish uchun undan 
gazni chiqarish kerak. Bu ko’pincha bilan amalga 
oshiriladi vakuum pompasi. Bu tajriba uchun zarur 

---

bo’lgan bosimga gaz yoki bug’ni chiqarish uchun zarur 
bo’lgan s
hunday qurilma. 
Vakuumning to’rt turi mavjud: past vakuum, o’rta 
vakuum, yuqori vakuum va ultra yuqori vakuum. 
Guruch. 1. Vakuumning texnik xususiyatlari 
Vakuumdagi elektr toki 
Vakuumdagi oqim o’z
-
o’zidan mavjud bo’lolmaydi, 
chunki vakuum dielektrikdir. Bunday holda, siz termion 
emissiya yordamida oqim yaratishingiz mumkin. 
Termionik emissiya 
–
bu qizdirilganda elektronlar 
metallardan ajralib chiqadigan hodisa. Bunday 
elektronlar termoelektronlar deb ataladi va butun tana 
emitentdir. 
Bu hodisani birinchi marta 1879 yilda amerikalik olim 
Tomas Edison payqagan. 
Guruch. 2. Termionik emissiya 
Emissiya quyidagilarga bo’linadi:
Ikkilamchi elektron (tezkor elektronlar tomonidan 
taqillatish); 
Termion (issiq katoddan elektronlarning bug’lanishi);
Fotoelektronik (elek
tronlar yorug’lik bilan uriladi);
Elektron (kuchli maydon tomonidan taqillatish). 
Elektronlar etarli kinetik energiyaga ega bo’lsa, 
metalldan uchib chiqishi mumkin. Bu ma’lum bir metall 
uchun elektronlarning ish funktsiyasidan kattaroq 
bo’lishi kerak. Kato
ddan chiqarilgan elektronlar elektron 

---

bulutni hosil qiladi. Ularning yarmi asl holatiga qaytadi. 
Muvozanat holatida chiqarilgan elektronlar soni qaytib 
kelgan elektronlar soniga teng. Elektron bulutining 
zichligi haroratga to’g’ridan
-
to’g’ri proportsionald
ir 
(ya’ni, harorat ko’tarilgach, bulutning zichligi katta 
bo’ladi).
Elektrodlar manbaga ulanganda, a elektr maydoni. Agar 
oqim manbaining musbat qutbi anodga (sovuq 
elektrod), manfiy qutb esa katodga (issiq elektrod) 
ulangan bo’lsa, u holda elektr maydon k
uchi qizdirilgan 
elektrodga yo’naltiriladi.
Elektr tokini vakuumda qo’llash
Vakuumdagi elektr toki turli elektron qurilmalarda 
qo’llaniladi. Bunday qurilmalardan biri vakuum diodidir.
Guruch. 3. Vakuumli diod 
U silindrdan iborat bo’lib, 2 ta 
elektrod 
–
katod va 
anodni o’z ichiga oladi.
Biz nimani o’rgandik?
Biz ushbu maqolada vakuumdagi elektr toki haqida 
qisqacha ma’lumot oldik. Uning vakuumda bo’lishi 
uchun, 
birinchi 
navbatda, 
erkin 
zaryadlangan 
zarralarning mavjudligi kerak. Vakuum turlari va 
ularning xususiyatlari ham ko’rib chiqiladi. Tadqiqot 
uchun 
termion 
emissiya 
tushunchasi 
zarur. 
Ma’lumotlardan fizika darsida ma’ruza va hisobot 
tayyorlash uchun foydalanish mumkin. 

---

Vakuumdagi elektr toki o’tishi mumkin, agar unga bepul 
zaryad tashuvchilar joylashtirilsa. Axir, vakuum 
–
bu 
hech qanday moddaning yo’qligi. Bu oqimni 
ta’minlaydigan zaryad tashuvchilar yo’qligini anglatadi. 
Vakuum tushunchasini molekulaning erkin yo’li uzunligi 
bo’lganda, quyidagicha ta’riflash mumkin ko’proq 
o’lchamlar kema
. 
Vakuumda tokning o’tishini qanday ta’minlash 
mumkinligini bilish uchun biz tajriba o’tkazamiz. Uning 
uchun bizga elektrometr va vakuum chiroq kerak. Ya’ni, 
vakuumli shisha kolba, unda ikkita elektrod mavjud. 
Ulardan biri shaklda qilingan metall plastinka Keling, uni 
anod deb ataymiz. Va ikkinchisi refrakter materialning 
simli spirali shaklida, keling, uni katod deb ataymiz. 
Chiroq elektrodlarini elektrometrga shunday ulangki, 
katod elektrometr korpusiga, anod esa novdaga 
ulanadi. Keling, elektrometrga zaryad haqida xabar 
beramiz. Uning tayog’iga musbat zaryad qo’yish orqali. 
Chiroq mavjudligiga qaramay, zaryad elektrometrda 
qolishini ko’ramiz. Buning ajablanarli joyi yo’q, chunki 
chiroqdagi elektrodlar o’rtasida zaryad tashuvchilar 
yo’q, ya’ni elektrometrn
i zaryadsizlantirish uchun oqim 
paydo bo’lishi mumkin emas.
Zaryadlangan elektrometrga ulangan vakuum trubkasi 
Endi biz oqim manbasini katodga simli spiral shaklida 
ulaymiz. Bu katodni isitadi. Va biz elektrometrning 

---

zaryadi butunlay yo’qolguncha kamayishini ko’ramiz. Bu 
qanday sodir bo’lishi mumkin, chunki o’tkazuvchanlik 
oqimini ta’minlash uchun chiroqning elektrodlari 
orasidagi bo’shliqda zaryad tashuvchilar yo’q edi.
Shubhasiz, qandaydir tarzda zaryad tashuvchilar paydo 
bo’ldi. Va bu sodir bo’ldi, chunk
i katod qizdirilganda, 
elektronlar katod yuzasidan elektrodlar orasidagi 
bo’shliqqa chiqariladi. Ma’lumki, metallar erkin 
o’tkazuvchan elektronlarga ega. Metall hajmida panjara 
tugunlari orasidagi harakatlanishga qodir. Ammo ular 
metallni tark etish uchun etarli kuchga ega emaslar. Ular 
panjaraning musbat ionlari va elektronlar orasidagi 
Kulon tortishish kuchlari tomonidan ushlab turilganligi 
sababli. 
Elektronlar xaotikdir termal harakat o’tkazgich bo’ylab 
harakatlanadi. 
Ijobiy 
ionlar 
bo’lmagan 
metall 
chegarasiga yaqinlashib, ular sekinlashadi va oxir-oqibat 
ikki qarama-qarshi zaryadni yaqinlashtiruvchi Kulon 
kuchi ta’sirida ichkariga qaytadilar. Ammo agar metall 
qizdirilsa, u holda issiqlik harakati kuchayadi va elektron 
metall sirtini tark etish uchun etarli energiya oladi. 
Bunday holda, katod atrofida elektron bulut deb 
ataladigan narsa hosil bo’ladi. Bular o’tkazgichning 
sirtini tark etgan elektronlardir va tashqi elektr maydoni 
bo’lmasa, ular yana unga qaytadilar. Chunki 
elektronlarni yo’qotib, o’tkazgic
h musbat zaryadlangan 

---

bo’ladi. Agar biz birinchi marta katodni qizdirsak va 
elektrometr zaryadsizlangan bo’lsa, bu shunday bo’ladi. 
Maydon ichkarida yo’q edi.
Ammo elektrometrda zaryad borligi sababli, u 
elektronlarni harakatga keltiradigan maydon hosil 
qiladi. Esda tutingki, anodda bizda ijobiy zaryad bor va 
elektronlar maydon ta’siriga moyil. Shunday qilib, 
vakuumda elektr toki kuzatiladi. 
Agar aytsak, elektrometrni teskari yo’nalishda ulaymiz, 
bu sodir bo’ladi. Aniqlanishicha, chiroqning anodida 
salbiy p
otentsial, katodda esa ijobiy potentsial bo’ladi. 
Katod yuzasidan chiqarilgan barcha elektronlar maydon 
ta’sirida darhol qaytib keladi. Katod endi yanada katta 
ijobiy potentsialga ega bo’lganligi sababli, u 
elektronlarni jalb qiladi. Va anodda katod yuzasidan 
elektronlarni qaytaruvchi ortiqcha elektronlar bo’ladi.