Fan/modul kodi

 
Naqdsiz pul aylanmasi va uni tashkil qilish printsiplari. 
To‘ lov aylanmasining asosiy qismi naqd pulsiz to‘ lov aylanmasidan tashkil 
topadi. Bu to‘ lov aylanmasi naqd pulsiz hisob-kitoblar asosida amalga oshiriladi. 
Naqd pulsiz hisob-kitoblar deganda, korxona va tashkilotlarning 
tovar 
ayirboshlash, xizmatlar ko‘ rsatish va tovarsiz operatsiyalar bo‘ yicha bir-biriga 
bo‘ lgan talab va majburiyatlarni pul mablag‘ larini naqd pul ishlatmasdan bir 
hisobvaraqdan ikkinchi hisobvaraqga o‘ tkazish orqali bajarilishi tushuniladi. 
Naqd pulsiz pul aylanishi – banklarda pul mablag‘ larini to‘ lovchilar va 
oluvchilarning hisobvaraqlari bo‘ yicha yozuvlar yordamida yoki o‘ zaro 
talablarni hisobga olish yo‘ li bilan amalga oshiriladigan pul aylanishidir. 
Naqd pulsiz hisob-kitoblar bankdagi hisob raqamlar orqali bank ichida, bosh 
bankda ochilgan filiallarning tranzit hisob-raqamlari hamda banklararo 
o‘ rnatilgan vakillik munosabatlari asosida amal qiladi. 
Banklararo to‘ lov tizimi orqali naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga 
oshirishda quyidagi talablarga rioya etiladi: 
a)
O‘ zbekiston Respublikasi banklari o‘ rtasida naqd pulsiz hisob-kitoblar 
bo‘ yicha mablag‘ larni tezkorlik bilan o‘ tkazishni ta‘ minlash; 
b)
uzatilayotgan elektron to‘ lov hujjatlarini ruxsatsiz kirishdan himoya qilish; 
v)
elektron to‘lovlarni tartibga soluvchi qonunlar va qoidalarga rioya qilish. 
―O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risida»gi nizom 
O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, ―O‘zbekiston Respublikasining 
Markaziy banki to‘g‘risida‖gi, ―Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida‖gi, "Xo‘jalik 
yurituvchi sub‘ektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to‘g‘risida"gi, 

---

"Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to‘g‘risida"gi Qonunlariga, 
O‘zbekiston Respublikasining boshqa qonunchilik xujjatlariga muvofiq ishlab 
chiqilgan bo‘ lib, O‘ zbekiston Respublikasi hududida naqd pulsiz hisob-
kitoblarni o‘ tkazish tartibini belgilaydi. Ushbu tartib naqd pulsiz hisob-kitoblarni 
amalga oshiruvchi yuridik va jismoniy shaxslarga - O‘ zbekiston Respublikasining 
rezidentlari va norezidentlariga tadbiq qilinadi. 
Pul aylanmasi tarkibida naqd pulsiz hisob – kitoblar hajmini oshirishga qator 
omillar ta‘ sir qiladi. Xususan: 
1.
Yuridik va jismoniy shaxslarning banklarga bo‘ lgan ishonchining 
yuqoriligi. Agar yuridik va jismoniy shaxslar banklarga nisbatan ishonchi yuqori 
darajada bo‘ lmasa, banklarga naqd pullarni topshirishga bo‘ lgan moyilligi 
pasayadi, hisob – kitoblarni naqd pullarda amalga oshirishga intiladi. 
2.
Iqtisodiyotda monetizatsiya koeffitsienti darajasining tegishli me‘ yori 
ta‘ minlangan bo‘ lishi lozim. Iqtisodiyotning etarli darajada pul bilan 
ta‘ minlanganlik 
darajasi 
monetizatsiya 
koeffitsienti 
asosida 
aniqlanadi. 
Monetizatsiya koeffitsienti mamlakat yalpi ichki mahsulotiga nisbatan aniqlanib, 
xalqaro moliyaviy tashkilotlar va ekspertlarning fikrlariga ko‘ ra uning miqdori, 
o‘ tish iqtisodiyoti sharoitidagi mamlakatlarda 45-60 foizdan iborat bo‘ lishi 
lozim. Agar mamlakatda monetizatsiya koeffitsienti ushbu miqdordan past bo‘ lsa 
iqtisodiyotda pul taqchilligi, tijorat banklarida likvid mablag‘ lar va resurslarning 
etishmasligi, kreditlar va omonatlar bo‘ yicha foiz stavkalarining yuqoriligi 
kuzatiladi. Bularning barchasi naqd pulsiz hisob – kitoblar hajmiga salbiy ta‘ sir 
ko‘ rsatadi; 
3.
Tijorat banklarining resurslarga bo‘ lgan ehtiyojining etarli ravishda 
qondirilmasligi. Ma‘ lumki, tijorat banklari tomonidan muomalaga chiqarilgan 
pullar o‘ zining boshlang‘ ich nuqtasiga qaytib kelmasligi banklarning resurs 
bazasiga salbiy ta‘ sir ko‘ rsatadi. Buning oqibatida tijorat banklarining real 
sektorni kreditlash uchun yo‘ naltirayotgan resurslarning taqchilligi, omonatlarga 
to‘ lanadigan to‘ lovlar miqdorining oshib ketishi, bu esa o‘ z navbatida naqd 
pulsiz hisob – kitoblar hajmini pasayishiga olib keladi.