Комитет по координации развития науки и технологий при кабинете министров республики узбекистан

2
ОЗПАНЖАЛАРНИНГ Х
7
ЖАЛИКДАГИ А
8
АМИЯТИ 
Инсоният ҳаёти ўсимликлар олами билан узвий 
боғланган. Набобат олами инсонни озиқлантиради, 
ҳавони поклаб беради. Хўжалик ва қурилиш 
материали 
бўлиб 
хизмат 
қилади, 
тупроқни 
эрозиядан сақлаб, намликни ушлаб туради, иссиқ 
ҳароратни юмшатиб беради. 
Ҳозирги илмий тиббиётда қўлланилаётган дори-
дармонларнинг 40 фоиздан ошиғини ўсимлик 
маҳсулотлари ташкил қилади. Табобатда катта 
аҳамиятга эга бўлган алкалоидлар, гликозидлар, 
флавоноидлар, кумаринлар, сапонинлар, эфир 
мойлари ва бошқа моддалар ўсимликлардан 
ажратиб олинади. 
Ўсимликлардан бири, ғозпанжа (Potentilla L.) 
туркуми ҳисобланади. Potentilla- лотинча “Potentia” 
сўзидан олинган бўлиб, “кучли” деган маънони 
англатади. Ўсимликнинг турли хил касалликларга 
қарши “кучли” таъсир кўрсатганлиги туфайли 
шундай ном берилган. 
Ғозпанжа туркуми вакиллари Раънодошлар 
оиласининг кўпчилик турлари сингари фойдали 
(доривор, 
ем-хашак, 
ошловчи) 
ўсимликлар 
саналади. Баъзилари асал-шира берувчи ўсимлик 
бўлса, айримлари ветеринария, қандолат саноатида 
ва косметикада ишлатилади. 
Тиббиётда 
ғозпанжаларнинг, 
асосан 
илди-
зпоясидан фойдаланилади. Улар ошқозон-меъда, 
юрак, жигар, ўпка сили, тиш оғриғи, ревматизм, 
безгак 
каби 
касалликларини 
даволашда 
қўлланилади. 
Ғозпанжалардан тайёрланадиган препаратлар 
оғиз 
бўшлиғи 
яллиғланишини, 
меъда-ичак 
касалликларини, 
куйган 
ерларни, 
темиратки 
(экзема) ва бошқа тери касалликларини даволашда 
ишлатилади. 
Ўзбекистон ҳудудида учрайдиган P.supina ва 
P.reptans турларидан юрак касали, ўпка, ошқозон, 
ракка қарши ишлатилиши, ҳатто қонни тўхтатиши 
ҳақида ҳам маълумотлар бор. 
Ўсимлик вакиллари қорамоллар, отлар, эчки-
туялар учун ем-хашак бўлиш билан ҳам муҳим 
аҳамиятга эга. Аниқроқ қилиб айтганда, шарқ 
ғозпанжаси (P.orientalis), елпиғичсимон ғозпанжа 
(P.flabellata) турлари қорамоллар учун; пакана 
ғозпанжа (P.supina) эчки ва қўйлар учун яхши озуқа 
сифатида; улар кўклам ва ёз ойларида хуш кўриб 
ейди, туялар унчалик емайди. Отлар ва қорамоллар 
бу турни мутлақо емайди. 
Ғозпанжаларнинг қуйидаги P.orientalis, P.pedata, 
P.gelida 
вакилларининг 
кимёвий 
таркиби 
текширилганда, уларнинг кўпроқ илдизпоясидан 
ошловчи 
моддалар, 
крахмал, 
флавоноидлар, 
гликозидлар, кумарин борлиги; P.orientalis, P.pedata 
турларининг 
ур уғида 
21 
фоизгача 
мой, 
P.arnavatensis турида эса эфир мойи сақланиши 
аниқланган. 
Туркумнинг 
P.pedata, 
P.supina, 
P.reptans, P.orientalis вакилларининг барг ва гуллари 
витамин С сақлайди. P.supina асал шира берувчи 

---

47 
Раънодошлар 
(Rosaceae) 
оиласига 
мансуб 
ғозпанжа (Potentilla) туркуми, асосан Шимолий 
ярим шарнинг мўътадил иқлимли ва субтропик 
областларида тарқалган. Ғозпанжаларнинг ер юзида 
320 дан ортиқ тури бўлиб, шулардан 29 тури 
Ўзбекистонда ва 12 тури Қашқадарёда тарқалган. 
Машҳур швед олими К.Линней 1753 йили 
«
Species plantarum» асарида Potentilla туркумининг 
22 турини фанга олиб кирди. 
Ледебур (1844-1846) 
«
Flora Rossica» да ғозпанжа 
туркумига мансуб 60 тур келтиради. Тадқиқотлар 
натижасида олим туркум турларини 2 та: Herbaceae 
ва Fruticosae секцияларига ажратади. 
Туркумининг 
систематика, 
морфология, 
география ва экологиясига тегишли маълумотлар, 
E.Boissier нинг (1872) “Flora orientalis” асарида 
ёритиб берилган. Унда биринчи марта Осиё худуди 
учун 69 тур келтирилади. 
E.Boissier (1872) дан олдин Potentilla туркуми 
билан шуғулланган олимлар ўсимлик баргининг 
шакли, косачабарглари ва тожбаргларининг сонига 
кўра секцияларга ажратган бўлса, у ўсимликнинг 
гулўрни ва меваларининг тукли ёки туксиз 
эканлигига 
қараб, 
туркумни 
2 
та 
секцияга 
(Fragariastrum Kosh, Eupotentilla Koch) ажратади. 
1907 йили В.И.Липскийнинг “Монографический 
обзор среднеазиатских Potentilla” номли асарида 
Ўрта Осиёда тарқалган ғозпанжалар ҳар томонлама 
таҳлил қилинган. Асарда Ўрта Осиёда 42 тур ва бир 
неча тур хиллари ўсишини аниқлаб, уларнинг 
тавсифи, 
географияси 
ва 
экологиясига 
оид 
маълумотлар беради. 
Ўрта Осиёда тарқалган ғозпанжалар Т.О.Одилов 
томонидан ишланиб, “Определитель растений 
Средней Азии” номли монографияда 58 тур 
келтирилган. Шундан 12 таси Қашқадарё вилоятида 
учрайди. 
Ўзбекистон ҳудидида тақалган ғозпанжалар 
билан В.П.Бочанцев (1955) шуғулланган. У “Флора 
Узбекистана” да Potentilla туркумининг 28 турини 
келтиради, шундан 2 таси (P.vvedenskui Botsch. ва 
P.butkovii Botsch.) ни Помир-Олойдан янги тур 
сифатида фанга киради.
Қашқадарё вилояти Ўзбекистоннинг жанубида 
жойлашган. Унинг рельефи ғарбдан шарққа томон 
аста-секин баландлашиб боради. Қ.З.Зокиров (1955)