J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

9.2. X alqaro integratsion birlashm alarning asosiy shakllari
Jahon xo‘ja lig i riv o jlan ish in in g zam o n aviy b osqichida turli 
s h ak llard ag i integratsion ja ra y o n la rn i ko‘rish im iz m u m k in . Kun-
216

---

d a n k u n g a xo‘j a l i k h ayo td a integratsion ja r a y o n la r ch uqurlashib , 
kengayib borm oqda. B u n i biz integratsion ja r a y o n la r borishini 
xa lq aro iqtisodiy m u n o sa b a tla rd a savdodan tortib, ilm iy -axb o ro t, 
tovar a y irb o sh lash g ac h a bo‘lg a n tu rli ko‘rin is h la rin i bir-b iriga 
qo ‘sh ilib borishida ko‘r is h im iz m u m k in .
Ja h o n iqtisodiyotida x a lq aro iqtisodiy integratsion b irla sh m a - 
la r n in g bir nechta asosiy s h a k lla r i mavjud. B u la r q u y id a g ila rd a n
iborat:
— im tiyozli savdo h u d u d i;
— erkin savdo hududi;
— yago n a bojxona ittifoqi;
— u m u m iy bozor;
— iqtisodiy ittifoqlar;
— to‘liq iqtisodiy in tegratsiya.
Im tiyozli savdo b itim i, m a z k u r bitim a ’zo b o ‘lgan m a m la k a t - 
larg a savdoda q u lay im k o n iy a tla r yaratish m aq sad id a tu zilad i. 
Iqtisodiy in te g ra tsiy a n in g m a z k u r sh ak li dastlabki davrlarda
Im tiyozli savdo b itim i ik k i yoki u n d an ortiq m a m la k a t la r
o ‘rtasida tuzilib, h u d u d n in g h a r bir ishtirokchisi uchun b archa 
tovarlar im portiga bojxona to‘lovlari q isq a rtirila d i. B unda d un - 
y o n in g qolgan m a m la k a t la r i uchun b irlam ch i savdo ta rifla ri 
s aq lab qo lin ad i. Iqtisodiy in te g ra tsiy a n in g b u n d a y sh a k lig a m i- 
sol sifatida 1932-yilda ta sh k il etilg an « B rita n iy a H am d o ‘stligi 
im tiy o zlari tiz im i» n i k iritish m u m k in .
Erkin savdo hududi (E S H ) ik k i va u n d an ortiq m a m la k a t la r - 
n in g o ‘zaro kelishuviga aso san , bu m a m la k a t la r d a ishlab ch iq a - 
rilg a n m ah su lo tla r b ila n o ‘zaro savdo q ilis h d a bojlar va boshqa 
ch eklovchi ch o ra la rn i bekor q ilish orqali ta s h k il etilg an g u r u h i-
d a n iborat. B itim ga a ’zo bo‘lm a g a n m a m la k a t la r b ilan savdo alo - 
q a la r in i a m a lg a o sh irish d a E SH ga k iruv ch i h a r bir davlat o‘z in in g
m u staq il savdo siyosatini y u rita d i.
E rkin savdo h u d u d larid a y a r a tilg a n sh art-sh aro itlar tufayli 
q ish lo q xo‘j a l i k m a h s u lo tla rid a n tash q ari d eyarli b archa m a h s u ­
lo tla r savdosi a m a lg a o s h irila d i. Erkin savdo hududi u n g a a ’zo
217

---

m a m la k a tla rd a n biriga jo y lash g an m a m la k a tla ra ro kotibiyat to- 
m o n id an tartibga solinib lu rilad i.
Erkin savdo hududiga asosan 1 9 6 0 -y ild a ta sh k il etilgan Yev­
ropa erkin savdo assotsiatsiyasi (E A S T ) kirad i. U n in g tarkibida 
Avstriya, 
F in la ya n d iya , 
lsla n d iy a , 
Lixtenshteyn , N orvegiya, 
Shveysiya kabi bir qator m a m la k a tla r bor. Yevropa iqtisodiy hudu- 
di (1 994-y)da esa Yevropa Ittifoqi m a m la k a tla ri h ara d a ls la n d iy a
va L ix ten sh teyn lar mavjud.
Boltiq bo£yi erkin savdo luidudi (1993-y.)ga Estoniya, Latviya, 
Litva davlatlari kiradi.
M a rk a z iy Yevropa erkin savdo hududi 1992-yilda tuzilgan 
b o ‘lib, u n in g tarkibiga C h ex iy a, Vengriya, Polsha, Slovakiva 
m a m la k a tla ri kiradi.
S h im o liy A m e rik a erkin savdo hududi (1 99 4-y.) a ’zolari b o lib
K anada, M eksika, AQSH d avlatlari hisoblanadi.
A S E A N m am la k atlari erkin savdosi h aq id a kelishuvi (1 9 9 2 -y.) 
Bruney, Indoneziya, M ala yziya , Filippin, Singapur, Tayland dav­
latlari ni birlashtiradi.
Iqtisodiy alo qalarriin g chuqurlashuvi h aq id a Avstraliya va 
Yangi Zelandiva savdo kelishuvi (1983-y) tashkil etilgan.
Bangkok kelishuvi (1993-y.) B an glad esh , H indiston, Koreya 
R espublikasi, Laos, S h r i-L a n k a davJatlaridan iborat.
Bojxona ittifoqi 
ikki yoki bir qancha d av latla rn in g bojlar 
bo‘y ic h a o‘zaro ch egara larn i bekor qilish va yagona boj ta rifi jo riy
etish y u zasid an oV.aro kelishuvidir, Bojxona ittifoqiga kiruvchi 
dav latlar orasidagi oV.aro savdoda boj to lo v la ri va y i g ‘im la r i h a m - 
d a boshqa cheklovchi tadbirlar olib ta sh la n ad i. IJc h in c h i (B ojxo­
na ittifoqiga kirm a yd ig a n ) d avlatlar bilan savdo m unosabatlarida 
bu d avlatlar yagona bojxona siyosatini a m a lg a oshiradilar.
M a ’luniki, tashqi iqtisodiy taoliyatni davlatlararo tartibga so- 
lish n in g bu ko'rinishi bojxona ittifoqi qatnashchilari o‘rtasida 
bojsiz savdonigina emas, balki uning tashqi chegaralarida muvo- 
fiqlashtirilgan ta rif tizim in i jo riy qilishni ham nazarda tutadi. Boj­
xona ittifoqining erkin savdo hududidan farqi h am a n a shundadir.
218

---

Bojxona ittifo qla rin i yaratish va u la rn in g s h a k lla n is liiiiin g
an iq n atijala ri u n g a a ’zo m a m la k a t la r n in g ish lab ch iqarish va 
iste’mol so h asid a y u z b e rad ig an tarkib iy o ‘z g a ris h la rd a o‘z ak- 
sini topadi: ta lab va t a k l i f nisbiy u stu n lik ta b iatig a mos ravishda 
o‘zgaradi. B o sh q ach a qilib ay tg an d a , bojxona ittifoqi savdoning 
k e n g a y is h ig a qarab a h o lin in g tu rm u sh farov onligini o sh irad i, bi- 
roq, a y n i bir p a y td a ish lab c h iq a ru v c h ila rn in g arzon m ahsulot- 
la rid a n q im m a tro q tovar ishlab c h iq arish ga m o slash is h lari nati- 
ja s id a esa, faro v o n lik n i b irm u n c h a p asay tirad i.
B o jx o n a ittifo q la ri d u n y o n in g j u d a k o ‘p m a m la k a t la r id a
r iv o jla n g a n . U la r q u y id a g ila r : T urkiya b ila n Y I a sso tsiatsiya si 
(1963-y.), lin in g ta r k ib ig a Y l m a r n la k a tla r i va T u rk iya k ira d i. 
A ra b u m u m iy bo zo ri (196 4-y.) — M isr, Iroq, l o r d a n iy a , L iv iya , 
M a v r it a n iy a , S u r i y a va Y a m a n . M a r k a z iy A m e r ik a u m u m iy
bozori (1961 -y.) — K o sta R ik a , S alvador, G v a te m a la , G o n d u - 
ras, N ik a r a g u a . K o lu m b iy a , Ekvador, V e n esu ela m a r n la k a tla r i 
o ‘r ta s id a t u z ilg a n e r k in savdo h ududi (1 99 2-y.) — K o lum b iya, 
E kvador, V e n esu ela . S h a r q iy K arib h av z asi m a r n la k a t la r i ta s h - 
k ilo ti (1991 -y.) — A n t ig u a va B arb ud a , D o m in ik a , G re n a d a , 
M o n s e rra t, S e n t-K it e va Nevis, S e n t- L y u s iy a , S en t-V in se n va 
G r e n a d in a la r .
U m u m iy bozor integratsion b irla s h m a la rn in g a n c h a m u ra k k a b
turi bo‘lib, u bojxona ittifoqiga ishchi kuchi va kapital h arak a tig a 
q o ‘v ilg an c h e k la s h la rn i bekor q ilish n i qo‘shish va iq tiso d iy siyo- 
satni m uvofiqlashtirish orqali ta sh k il e tilad i. U m u m iy bozorga 
in te g ra tsiy a la sh g a n m a m la k a t la r nafaqat tovar va x iz m a t la r erkin 
h arak a ti h a q id a k e lish ish ad i, b alki ishlab ch iq a rish o m illa r i dav- 
latlar o ‘rta sid a k a p ita l va ishchi k u c h la r borasida h a m alm a sh u v - 
la r q ilish ad i.
U m u m iy bozorlar q ato riga q u yid a gi x a lq aro ta sh k ilo tla rn i 
k iritish m u m k in :
— J a n u b iy k o n u s m a rn la k a tla ri u m u m iy bozori ( M E R K O S U R )
— A rg e n tin a , B ra z iliy a , Venesuela (2 0 0 6 -y il iy u ld a n ), P ara g v a y va 
U ru g v ay kabi d av latla rn i birlashtirgan;
219

---

— M a rk a z iy A m e rik a u m iim iy bozori — G vatem ala, G on- 
duras, K o sta -R ik a, N ik a ra g u a va Salvador kabi dav latlarn i bir- 
lashtirgan;
— Sharqiy va Jan ub iy A frik a u m u m iy bozori (K O M ESA ), o ‘z 
tarkibiga A frik a n in g bir qator rivojlanayotgan dav latlarin i bir- 
lashtirgan;
— Jan u b iy-S h a rq iy Osiyo davlatlari Assosiatsisi (A S E A N ) — 
T in c h va H ind okeani q irg 'o q la rid a jo ylash gan 10 ta (Bruney, 
V etnam , Indoneziya, K am bodja, Laos, M a la y z iy a , M y a n m a , 
Singapur, T ailand, Filip pin) rivojlanayotgan m a m la k a tla rn i bir- 
lashtirgan;
— Fors ko‘rfazidagi arab m a m la k a t la r i h am k o rligi (1981-y.) — 
B ah rayn , Quvayt, Um mon, Qatar, S au d iya A rabistoni, B A A ;
— And u m u m iy bozori (1990-y.) — Boliviya, Kolumbiya, 
Ekvador, Peru, Venesuela;
— Lotin A m e rik asi integratsion assotsialsiyasi — LA 1A (1990- 
y.) - A rgentina, Boliviya, B ra z iliy a , C h ili, K olum biya, Ekvador, 
M eksika, Peru, Urugvay, Venesuela.
Bojxona iitilb qin i u m u m iy bozorga aylan tirish ja ra y o n i faqat- 
g in a savdoni em as, b alki iqtisodiy siyosatning boshqa sohalarin i 
h am qam rab oluvchi katta m iqdordagi qo n un iy m e’yorlarni olzaro 
u y g ‘un lash lirish m a s a la la rin i ham hal etish bilan b og‘liqdir. Shu 
sababli ic h ki bojxona toLsiqlari va boshqa c h ek lash larn i b a r ta ra f 
etish orqali uchinchi dunyo m a m la k a tla ri bilan savdoda u m u ­
m iy tam o yiflarn i ishlab chiqish z a ru rk i, bun in g n atijasida m il- 
liy ch eg ara lar orqali tovarlar, xizm atlar, kapital va ishchi ku ch i- 
n in g hech q an d ay to‘siqlarsiz o 'tish iga sharoit yaratilad i. B im d an
tashqari u m u m iy bozorni s h ak llan tirish m o baynida ijtim oiy va 
hududiy rivojlanish uchun zam o n a v iy fondlarni yaratish ga z aru ri- 
yat tu g ‘ iladi. U m u m iy bozorni xalqaro iqtisodiy ittifoqqa a y la n ti­
rish ja ra y o n id a bu fondlarning ah a m iy a ti ju d a katta b o ‘ladi. B lin ­
da m illa tla ra ro muvofiqlashtiruvchi tash k ilo tlar m u h im ah a m iy a t 
kasb etadi. Yevropa lttifoqi tajribasidan m a ’lu m k i, b u n d ay ta sh k i- 
Iotlarni ta sh k il etm a s d a n turib m illiy qo n u n c h ilik m e ’yo rin i sod-
220

---

d a la sh tirish va integratsion b irla sh m a ish tiro k c h iia rin in g u m u m iy
qaro rla ri b a ja rilis h in i nazorat q ilish m u m k in em as.
U m u m iy bozorni iqtisodiy ittifoqqa a y la n tirish n in g z am o - 
nav iy bosqichida Y I n in g a h a m iy a ti kattadir. C h u n k i faqatgina 
a n a shu tash k ilo t iqtisodiy integratsion ja r a y o n la r n in g eng yuqori 
c h o ‘qq isig a in tilis h in i yaqqol n am o yish etm oqda.
Iq tiso d iy ittifoq yu q o rid a g i k o lrib ch iq ilg a n b arch a in te g ra ­
tsion ta d b irlarga qo‘s h im c h a rav ish da qatn ash uv chi d avlatlar to- 
m o n id a n ya g o n a iqtisodiy siyosat o‘tk a z ilis h in i, ijtim o iy-iqtiso diy 
ja r a y o n la r n i ta rtib las h tirish n in g d av iatla raro tiz im in i ya ra tis h n i 
taqo zo etadi. Unda bojxona t a r ifla r i, tovar va ishlab ch iqarish 
fak to rlari, m ik ro iq tiso d iy siyosat ko o rd in atsiy alari, valuta, budjet, 
pul s o h a la rid a q o n u n c h ilik n in g u n ifik a tsiy a si ko‘rib ch iqiladi.
Iqtisodiy ittifoq sh ak lidagi integratsion birlashm alarga — Yev- 
ropa ittifoqi, B enilyuk s iqtisodiy ittifoqi (1948-y.) — Belgiya, N i- 
d erlan d iya, Lyuksemburg, M ostaqil D avlatlar h am d o ‘stligi (M D H ) 
1992-y. — A rm an isto n , Ozarbayjon, Belorus, U k ra in a , G ru ziya, 
Q ozog‘iston, Q irg‘iziston, Moldova, Rossiya, Tojikiston, T urkm a- 
niston, 0 ‘zbekiston. M a g ‘rib arab ittifoqi (1989-y.) — Jazoir, Liviya, 
M a v rita n iy a , M arakk o, Tunis. Lagos harakat rejasi (1973-y.) — A f­
rik a ja n u b id a n Saxaragach a bo‘lgan m am la k atlar. M an u daryosi it­
tifoqi (1973-y.) — G vineya, Liberiya, Sverra-Leone. G ‘arbiy A frik a 
iqtisodiy va valuta ittifoqi (1994-y.) — B en in , B urkina-F aso, Kot-d 
Ivuar, M a li, Niger, Senegal, Togo ka b ilar kiradi.
T o liq iqtisodiy in tegratsiya — in te gratsiy a d o ira sid a yago n a 
iqtisodiy, valuta va siyosiy ittifo qn ing s h a k lla n is h i, xalqaro savdo, 
ta sh q i siyosat va boshqa h a m k o rlik s o h a la rid a u m u m iy siyosat- 
n in g a m a lg a o sh irilish i. M a z k u r integratsio n hudud d oirasida 
h u q u q iy q o n u n c h ilik n in g u n ifik a ts iy a s in i ta lab qiladi. To‘liq iq ti­
s o d iy integratsiya b a rc h a a ’zo m a m la k a t la r uchun y ago n a v a lu ­
t a siyo satin i ta lab qilad i. V aluta m u n o s a b a tla rid a y a go n a valuta 
t iz im i va v a lu ta m e x a n iz m i a m a l qilad i.
Savdo iqtisodiy ittifo qlarn in g z a m o n a v iy tu rla rig a xos bo‘lgan
aso siy xu su siy atla r q u yid a g i ja d v a ld a keltirilgan .
221

---