2. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining ta'rifi. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning asosiy tamoyillari

---

1-Mavzu. IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYANING FANLAR 
TIZIMIDA TUTGAN O‘RNI
Reja: 
1. Iqtisodiy geografiya fanining rivojlanib borishi va uning nomini o’zgarishi. 
2. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining ta'rifi. 
3. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning asosiy tamoyillari. 
 
Tayanch so’zlar:
 
turli mamlakat va rayonlarda ishlab chiqarish, hududiylik
, 
komplekslik, tarixiylik, ekologik, demosentrizm
 
yoki antroposentrizm. 
1. Iqtisodiy geografiya fanining rivojlanib borishi va uning nomini o’zgarishi.
Jamiyat taraqqiyoti, ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar faqat vaqt (davr) davomida 
kechmaydi, ular ayni paytda muayyan joyda – makonda ham sodir bo'ladi. Ijtimoiy 
rivojlanishning ana shu hududiy jihatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining 
tadqiqot doirasiga kiradi. 
Biroq jamiyat rivoji bilan uni o'rganuvchi farlarning tadqiqot obyekti ham 
murakkablashib va takomillashib boradi. Bu tabiiy va o'z-o'zicha qonuniy holdir. 
Jumladan, iqtisodiy geografiyaning obyekti avvallari ma'lum bir mamlakat yoki 
rayonning xo'jalik va aholisi, ishlab chiqarish kuchlarining joylanishidan iborat 
bo'lgan bo'lsa, keyinchalik u xo'jalik va aholining hududiy tarkibi yoki tizimi, 
hududiy ijtimoiy-iqtisodiy majmualar (komplekslar) shaklini oldi. Shunga muvofiq 
ushbu fanning vazifasi ham o'zgarib bordi. Chunonchi, ilgari asosiy e'tibor qayerda 
nima borligini o'rganishga qaratilgan bo'lsa, hozirgi kunda esa nima uchun u yoki bu 
voqelik aynan shu joyda vujudga kelganligini ilmiy asosda izohlab va baholab 
berilishi talab etiladi. Bunday qonuniyatlarni chuqur anglash fanning amaliy 
(konstruktiv) ahamiyatini yanada oshiradi. Chunki, u endi turli yiriklikdagi hududiy 
ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning tahlilidan ularning tashxisiga, undan esa bashorat va 
boshqarish darajasiga ko‟tariladi. 
Demak, jamiyat taraqqiyoti ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish va 
joylanishidagi jarayonlar iqtisodiy geografiya obyektining o'zgarishiga sababbo'ladi. 
Shunga mos ravishda bu fanning tadqiqot predmeti va vazifalari ham takomillashib 
boradi. Ayni paytda bunday evolyutsion jarayonlar fan nomini zamon talabiga 
muvofiqlashuviga olib keladi. Binobarin, an'anaviy iqtisodiy geografiya asta-sekin 
iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaga, u esa, o'z navbatida, yanada murakkabroq shaklga 
– ijtimoiy geografiyaga aylanmoqdaki, bu ushbu fanni jahon miqyosidagi 
andazalarga moslashtiriladi. 
Aytish joizki, mazkur fanning muayyan bir barqaror, barchani qanoatlantimvchi ta'rifi 
mavjud emas. Bunga sabab esa geografiya fanining keng qamrovliligi, obyekt va 

---

nomining davr mobaynida o'zgarib turishi bo'lishi mumkin. Shu bilan birga, iqtisodiy 
geografiya ta'riflarining ko'pchiligida ishlab chiqarish kuchlari va ularning 
joylashtirish xususiyatlari ta'kidlanadi. Bular ushbu fanning o'zak tushunchasiga, 
aksiomasiga aylanib qolgan. Albatta, bu bejiz emas, chunki iqtisodiyotning asosini 
ishlab chiqarish kuchlari, iqtisodiy geografiyaning mohiyatini esa ularning joylashuv 
xususiyatlari belgilab beradi. Qolaversa, rivojlanish faqat aniq bir joyda, makonda 
amalga oshadi, shu bois, joylanish rivojlanishning hududiy in'ikosidir. 
Masalaga bunday yondoshuv nazarimizda, iqtisodiy geografiyaning tarixiy 
rivojlanishi bilan bog'liq. Ma'lumki, ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirish 
muammolari dastavval Yevropada, xususan, Germaniyada nemis olimlari I.Tyunen, 
A.Veber, A.Lyosh, V.Kristaller va boshqalar tomonidan amaliyotda ko'rib chiqilgan. 
Biroq ular o'zlarining joylashtirilish (shtandort) g'oyalarining natijasini «Iqtisodiy 
geografiya» deb ta'riflashmagan. 
O'ylaymizki, hozirgi kunda ham fanning ta'rifida «ishlab chiqarish kuchlarining 
joylashuvi» iborasini qoldirish kerak. Zero, har qanday joylashtirish muayyan bir 
hududda amalga oshiriladi. Ammo fanimizning bugungi predmeti uchun bu kifoya 
qilmaydi. Sababi: u endi iqtisodiygina emas, balki iqtisodiy vaijtimoiy geografiya 
maqomini olmoqda. Shu jihatdan, bunday ta'rif fanning nomi bilan mazmunini to'la 
aks ettirmaydi. 
To'g'ri, «ishlab chiqarish kuchlari» eng avvalo uning subyekt, ya‟ni egasi bo'lgan 
aholini ham o'z ichiga oladi. Lekin bu yerda aholi, asosan, ishchi kuchi mazmunida, 
ya'ni iqtisodiy kategoriya shaklida nazarda tutiladi. Inson, uning ijtimoiy hayoti, 
sotsial muhitdagi o'zaro munosabatlari esa bu ibora qamrovidan chctda qoladi. Busiz 
fan ilgaridagidek iqtisodiy, ishlab chiqarish geografiyasi bo'lib qolaveradi.