Марказий Осиё Халқлари Динлари Тарихи

Суфий тариқатлар. Маълумки, ислом маданияти аксарият ҳолларда 
шаҳар тамаддуни бўлиб, у асосан шаҳарларда марказлашди. Ўрта Осиёнинг 
четки ҳудудлари, айниқса турк ҳукмдорлари қўл остида бўлган минтақаларда 
(Ароди ат-турк), исломлашув жараёни эркин ҳолда кечди. Бунинг натижасида 
халқ урф-одатлари, миллий қадриятлари, маданий анъаналари, ҳатто бошқа 
конфессиялар амалиёти бундай бағрикенглик шароитларида исломий 
тасаввурлар билан узоқ муддатли ўзаро мулоқот ва таъсир жараёнига киришди. 
Шундай қоришиқ анъаналар вакиллари бўлган харизматик шайхларнинг XIII 
аср сиёсий ҳаётидаги мавқелари беҳад ошди. Улар нафақат кўчманчи аҳоли, 
балки шаҳар аҳолисининг ҳам эътиборини ўзига қаратди. Косиблар, 
ҳунармандлар, савдогарлар ўз гуруҳий манфаатларини бу шайхлар 
фаолиятларида мужассамлаштира бошладилар. Бу эса суфий тариқатларининг 
шаклланиш жараёнларини тезлаштириб юборди. Янги тариқат назарий 
таълимотларини ишлаб чиқишда тасаввуф тарихининг мумтоз давр 
таълимотлари қўл келди. Бу соҳада, масалан Нақшбандия таълимоти учун Хожа 
Муҳаммад Порсо (1420 й.) хизматлари беқиёс бўлди. Суфизм амалиётининг 
асосини зикр ташкил этади. Тариқат ҳаётини ташкил этишда муршид-мурид 
(бином) алоқалари муҳим роль ўйнайди. Айнан шу алоқа жамият ичида ўзаро 
манфаатларни биргалашиб ҳимоя қилувчи ташкилот тузилиши учун асос бўлиб 
хизмат этди. Кичик суфий жамоалари раҳбарларининг тариқат сарҳалқаси 
раҳбарлигида бирлашиши уларнинг жамиятдаги қудратли иқтисодий, 
ижтимоий, ҳатто сиёсий кучга айланишига олиб келди. Улардан бу ўринда ўлка 
ҳаётида муҳим роль ўйнаган Сайф ад-дин Бохарзий, Термиз саййидлари, 
Саййид Барака, Хожа Аҳрор, Махдум-и Аъзам, Мир-и Араб, Лутфуллоҳ 
Чустий, Жуйбор хўжаларни айтиб ўтиш мумкин. Сиёсий тарқоқлик йилларида 
ўз ташкилотлари мададига суянган бу шайхларнинг мамлакат сиёсий ҳаётига 
таъсири юқори бўлган. Хонлар, ҳукмрон доиралар пирларнинг қудратли сиёсий 
мавқеини чегаралаш учун турли услублардан истифода этганлар. Нақшбандия, 
Кубравия, Яссавия, Ишқия, Қодирия тариқатлари шайхларини бир-бирига 
қарши қўйиш сиёсати, «шариат мақомини кўтариш» шиорлари бунда қўл 
келди. Тариқат пирлари тез орада уламолар қаторига қўшилиб, жамиятдаги 

---

75 
расмий диний мансабларни эгаллаб олдилар. Улар орасида мударрислик ҳам 
бор эди. Аммо анъанавий мадраса таълими ва суфийлик тарбияти орасидаги 
алоқадорлик, ўзаро муносабат, мувозанат келажакда тадқиқ қилиниши лозим 
бўлган масалалар қаторида қолиб келмоқда.