104
Suyuqlik erkin sirti botiq bo’lganda (5.47) formula bilan ifodalanuvchi teskari
qo’shimcha bosim hosil bo’ladi.
Bunday qo’shimcha bosim mavjudligi kapillyarda suyuqlik ko’tarilishini
ifodalaydi, vaholanki yuzasi keng idish erkin yassi sirtida qo’shimcha bosim
bo’lmaydi.
Agarda suyuqlik kapillyar devorini ho’llamasa qo’shimcha
musbat bosim
kapillyarda suyuqlik pasayishiga olib keladi.
Kapillyarlarda suyuqlik ustunining balandligini o’zgarishi kapillyarlik
hodisasi deyiladi.
Suyuqlik ustuni bosimi (gidrostatik bosim)
−
gh
ρ
bo’lganda kapillyarda
suyuqlik ustuni balandligi
h
ga o’zgarishi qo’shimcha
bosim bilan tenglashadi,
ya’ni
gh
R
ρ
σ
=
/
2
Bunda
ρ
- suyuqlik zichligi,
−
g
erkin tushish tezlanishi.
Agarda
−
r
kapillyar radiusi,
θ
chegaraviy burchak bo’lsa 5.12-rasmdan
ko’rinadiki
gh
r
ρ
θ
σ
=
/
cos
2
bo’ladi. Bundan
)
/(
)
cos
2
(
gr
h
ρ
θ
σ
=
Ushbu
formuladan
ho’llovchi
suyuqliklar
kapillyardan
ko’tariladi,
ho’llamaydigan suyuqliklar pasayadi.
)
0
(cos
2
>
<
θ
π
θ
bo’lganda
−
h
musbat qiymat,
)
0
(cos
2
<
>
θ
π
θ
da
−
h
manfiy qiymat oladi. Formuladan yana shu narcha
ko’rinadiki, suyuqlik ko’tarilishi yoki pasayishi balandligi kapillyar radiusiga
teskari proporsionaldir. Ingichka kapillyarlarda suyuqlik yetarlicha balandlikka
ko’tarilishi mumkin. Masalan: tuproq va o’simliklarda
namlik almashinishi
ingichka kapillyarlarda suyuqlik ko’tarilishiga asoslangan.
5.12-rasm.
Kapillyarlik hodisasini ifodalovchi chizma
Ho’llanuvchi naylarda nisbatan kichik namliklarda ham kapillyar
kondensasiya yuz beradi. Shu tufayli g’ovak moddalar bug’ tarkibidagi deyarli
ko’p miqdordagi suvni ushlab qoladi, bu esa
zax uylarda ich kiyimlarning,
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
105
paxtaning namlanishiga olib keladi, gigroskopik jismlarning esa quritilishini
qiyinlashtiradi, tuproqda namlikni saqlashga imkoniyat yaratadi va hokazo.
Ho’llamaydigan suyuqliklarda esa aksincha, g’ovak jismlarga suyuqlik o’ta
olmaydi.
Suyuqlikli kapillyar nayda havo pufakchalarining holatini ko’rib chiqaylik.
Agar havo pufakchasining turli tomonida suyuqlik bir xilda ta’sir ko’rsatayotgan
bo’lsa, havo pufakchasi ikkala tomoni ham bir xil egrilik radiusiga ega bo’ladi.
Agar pufakchaga tomonlardan biri ortiqroq bosim bilan ta’sir etsa, masalan,
suyuqlik harakatida menisklar deformasiyalanadi va
ularning egrilik radiuslari
o’zgaradi, havo pufakchasining turli tomonidagi qo’shimcha
p
∆
bosim esa bir-
biridan farq qiladi. Bu hol havo pufakchalari tomonidan suyuqlikka shunday kuch
ta’sir etishi natijasida suyuqlikni kapillyar naydagi harakat tezligi kamayadi yoki
butunlay to’xtab qoladi.
Bunday hodisalar odamning qon aylanish tizimida ham yuz berishi mumkin.
Qonga kirib qolgan havo pufakchalari kichik qon tomirlarini to’sib qolishi va
birorta organning qon bilan ta’minlanishidan mahrum etishi mumkin. Gaz
emboliyasi deb ataladigan bu hodisa natijada jiddiy funksional shikastlanishga yoki
hatto letall (o’lim) ga olib kelishi mumkin. Gaz emboliyasi yirik venalar
jarohatlanganda hosil bo’lishi mumkin; bunda qon
oqimiga kirib qolgan havo
pufakchasi qonning harakatlanishiga to’sqinlik qiladi. Vena tomirlari ichiga turli
xil dorivorlar quyishda havo pufakchalari kirib qolmasligi lozim.
G’avvoslar juda katta chuqurlikdagi suv ostidan tezlik bilan suv sathiga
chiqarilganda ularning qonidan gaz ajralib chiqib, pufakchalar paydo bo’lishi,
uchuvchilarda va kosmonavtlarda juda yuqori balandliklarda
kabinalari va
skafandrlarining germetikligi ishdan chiqishida gaz emboliyasi yuz berishi
mumkin. Bu hol qon tarkibidagi suyultirilgan gazlarning, atrofdagi atmosfera
bosimining keskin kamayishi tufayli erkin holga, ya’ni gaz holatiga o’tishidir. Qon
tarkibidagi gazlar bosimining asosiy qismini azot
tashkil etganligi tufayli
bosimning keskin kamayishida gaz pufakchalarining qonda paydo bo’lishida ham
azot yetakchi rolni o’ynaydi, chunki u organizm va uni o’rab olgan havo bilan gaz
almashinuvi jarayonida ishtirok etmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
