Mavzu Amir Temur va temuriylar davri tarixshunosligi Reja

 
Shihobiddin an-Nasaviyning “Sulton Jaloliddin Manguberdi” asari. 
Bizga ma’lumki 
mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixining ko‘pgina jabhalarida ulkan o‘zgarishlar yuz berdi. 
Ayniqsa, o‘zbek xalqining uzoq yillar davomida qalbida saqlab kelgan milliy qahramonlarining 
nomi tiklanib va chuqur tadqiq qilina boshlandi. Shunday qahramonlardan biri “XIII asr vabosi” 
deb nom olgan mo‘g‘ullarga qarshi 14 marta duch kelib, 13 martasida g‘olib kelib, ko‘plab 
jasoratlar ko‘rsatgan, keyinchalik dunyoning katta qismida ulkan davlatga asos solgan o‘zbek 
xalqining faxri bu – Jaloliddin Manguberdidir. Jaloliddin Manguberdining jo‘shqin, mazmunli 
hayoti va faoliyatida intilishga loyiq namuna, ayni paytda hech qachon o‘z dolzarbligini 
yo‘qotmaydigan ulkan saboq bor. Jaloliddin Manguberdining hayoti va faoliyati haqida ko‘plab 
asarlar yaratilgan. U haqdagi XIII asrdan to hozirgacha yaratilgan asarlar soni salkam 500 jildga 
yaqin kitobni tashkil etadi. Shularni orasida eng ishonchli, asosiy tarixiy manba Shihobiddin 
Muhammad an-Nasafiyning “Sulton Jaloliddin Manguberdi hayotining tafsiloti” (“Sirat as-sulton 
Jaloliddin Mankburni”) asaridir. Bu manbani o‘rganish buyuk sarkardaning hayoti haqida 
aniqroq va chuqurroq tushuncha olishga imkon berib, ozodlik va erk uchun kurash bu azaldan 
xalqimizning qon-qoniga singib ketgan tushuncha ekanligiga yana bir bor ishonch hosil qilish, 
bugungi yoshlarning vatanga bo‘lgan muhabbatlarini yanada oshirish, ular buyuk ajdodlarning 
avlodi ekanligini tarixiy manba asosida bayon qilish imkonini beradi. 
Shihobiddin Muhammad an-Nasaviyning “Sulton Jaloliddin Manguberdi hayotining 
tafsiloti”, (“Sirat as-sulton Jaloliddin Mankburni”) asari arab tilida yozilgan. Asarning ikkita 
to‘liq bo‘lmagan qo‘lyozmasi bugungi kungacha yetib kelgan. Ulardan biri – 1260 yilda yozilgan 
qo‘lyozmasi Parij Milliy kutubxonasida, ikkinchisi Britaniya muzeyida saqlanadi. Bu asar haqida 
g‘arb tarixiga ilk ma’lumotni XIX asr o‘rtalarida K. D’osson olib kiradi. Uning 1852 yilda 
Amsterdamda nashr etilgan “Mo‘g‘ullarning Chingizxondan Amir Temurgacha bo‘lgan tarixi” 
deb nomlangan asarida bu haqda mufassal ma’lumot berilgan. Keyinchalik sharqshunos olim 
Oktav Udas “Sirat”ni fransuz tiliga tarjima qiladi va nashr ettiradi. Bu asarning jahon tarixidagi 
o‘rni haqida bir qancha maqolalar yozadi. Shundan keyin g‘arb tarixida Jaloliddin to‘g‘risida 
A.Myuller, J.Boyl, V.Fishsl, V. Allen, X.Xorst, Kl.Kaen, G.Gotgshalk, B.Shpuler kabi 
olimlarning ilmiy tadqiqotlari paydo bo‘ladi. Ular Nasaviy asari bilan birgalikda Jaloliddin 
Manguberdining tarixdagi o‘rniga ham munosib baho beradilar. 
O.Udas tarjimasi asosida Nasaviy asarini 1914-1916 yillarda Yu.Ziyo va A.Tavhid turk 
tiliga o‘girib, nashr qildiradilar. 1934 yilda bu asar Najib Asim tarjimasida yana bir bor turk 
tilida nashr qildiriladi. Bunda avvalgi tarjimada yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar to‘ldiriladi va asar 
mukammallashtiriladi. Keyinchalik O.Udas tarjimasidagi asar Qohirada nashr etiladi. 1945 yilda 
bu asar Muhammad Ali Nasix tomonidan fors tiliga ham o‘giriladi. 1953 yilda Hofiz Ahmad 
Hamdiy uni O.Udas tarjimasi asosida arab tiliga tarjima etib, nashrdan chiqartiradi. Keyinchalik 
Nasaviy asari boshqa tillarga ham tarjima qilinib, ko‘plab ilmiy tadqiqotlar paydo bo‘ldi.
“Sirat” rus tiliga 1850 yildan 1900 yilgacha qisqartirilgan holda bir necha bor tarjima 
etilgan. Uning rus tarixida o‘rganilishida Peterburg universitetinnng professori, shayx 
Muhammad Tantaviyning xizmatlari kattadir. Avvalo, shayx Tantaviy Parij Milliy 
kutubxonasidagi Nasaviy asari qo‘lyozmasini qaytadan ko‘chirib oladi. Uning yo‘qolgan 

---

sahifalari, o‘chib ketgan joylaridagi so‘zlarni asar ruhidan kelib chiqqan holda to‘ldiradi. Ba’zi 
joylariga aniqlik kiritadi. Shu tariqa an-Nasaviy asarining shayx Tantaviy tayyorlagan nusxasi 
O.Udas nashr ettirgan nusxasidan ko‘ra to‘laroq va mukammalroq chiqadi. 
Ushbu asar ustidagi ishni keyinchalik ozarboyjonlik tarixchi, sharqshunos olim Ziyo 
Dunyodov davom ettiradi. U an-Nasaviy asarining arab, fransuz, fors til- laridagi va shayx 
Tantaviyning nusxalari asosida tanqidiy matnini tayyorladi. Ammo bu ish 60-yillardan beri nashr 
qilinmasdan qolib kelmoqda. Ayni paytda, olim asarning to‘liq nusxasini, tanqidiy matn asosida 
rus tiliga tarjima qilib, 1973 yidda Bokuda nashr ettirgan. 
Afsuski, an-Nasaviyning Jaloliddin Manguberli haqidagi eng ishonchli manba bo‘lgan bu 
asari ham, uni tadqiq qilish asosida xorijlik qadimshunoslar tomonidan yaratilgan boshqa o‘nlab 
asarlar, maqolalar ham o‘zbek tiliga o‘girilmagan. 
Jaloliddin Manguberdi haqida yozilgan asarlardan yana biri Nuriddin Zaydariyning fors 
tilidagi “Nafsat al-masdur fi fugur zaman as-sudur va zaman as-sudur al-futur” yilnomasidir. 
Nuriddin Zaydariy ham Jaloliddinning munshiysi, kotibi bo‘lgan. Tarixchilardan ma’lum 
bo‘lishicha Zaydariyning bu asarini an-Nasaviyning “Sirat”idan tarjima deb baholasa, ba’zilari 
alohida mustaqil asar deb qaraydilar. Ziyo Dunyodov ikkala asarni ‒ “Sirat”ni ham, «Nafsat al-
masdur”ni ham o‘rganib, bir shaxs, bir voqea-hodisalar, bir tarix haqidagi ikki asar deb yozadi. 
Nima bo‘lmasin, bu asarning borligi, unda Jaloliddin Manguberdi haqida ma’lumotlar berilishi 
tarixni o‘rganish uchun katta ahamiyatga egadir. 
Jaloliddin Xorazmshoh hayoti va faoliyati to‘g‘risida ma’lumotlar beruvchi tarixiy 
bitiklardan biri Izziddin ibn al-Asirning o‘n ikki jilddan iborat 
“
al-Komil fit-tarix” (“Mukammal 
tarix”) asaridir. Jahon tarixiga oid voqealar xronologik tarzda qayd etilgan bu asarda 
Xorazmshohlar davlati faoliyatiga alohida o‘rin berilgan. Asar muallifi kitobida keltirgan 
voqealarni ko‘rmagan, shohidi bo‘lmagan bo‘lsa ham, eshitganlari asosida yaratgan. Shihobiddin 
an-Nasaviy Ibn al-Asirning bu kitobiga yuqori baho berib, bunday deb sezadi: “U asarida ba’zi 
o‘rinlarda haqiqatdan bir oz chekingan bo‘lsa-da, eng muhim va asosiy voqealardan birortasini 
e’tibordan chetda qoldirmagan”. Shuningdek, Nasaviy uning bu kitobidan ta’sirlanganini, o‘z 
asarini yaratishda undan foydalanganini ham eslatadi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, 
Ibn al-Asirning bu asari Nasaviy asaridan o‘n yillar ilgari yozib tugallangan. O‘tmish tariximiz 
to‘g‘risida boy manbalarga ega bo‘lgan, jahonning ko‘plab tillariga o‘girilgan bu asar ham 
o‘zbekchaga tarjima qilinmagan. 
Taniqli tarixchilar Juvayniy “Tarixi jahongusha”, Rashididdin “Jami at-tavorix”, Juzjoniy 
“Tabaqati Nosiriy” asarlarida ham Jaloliddin xususida ma’lu- motlar berganlar. Mo‘g‘ul xonlari 
xizmatida bo‘lgan bu tarixchilar sulton hayoti, faoliyatini rahnamolari talabi bilan bir yoqlama 
yoritishga majbur bo‘lganlar. Ammo shunga qaramay, ular ham sultonning mardliklari, 
qahramonliklaridan ko‘z yumolmaydilar. U haqdagi tarixiy haqiqatni e’tirof etadilar. Bunday 
e’tiroflar mo‘g‘ullar tarixi “Muqaddas bitiklar”da ham, Chingiz xizmatida bo‘lgan xitoylik 
tarixchilar 
yetyuy 
Chu-Say 
va 
Sun 
Szi-chjen 
asarlarida 
ham 
uchraydi. 
Ularda 
Xorazmshohlarning hayoti, mamlakati tegralari, xalqlar faoliyati qalamga olinadi. Jaloliddinning 
qahramonliklari, kurash yo‘llari, qo‘shinlari to‘g‘risida ma’lumotlar beriladi. 
O‘rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy hayoti masalasida, XIX asr 80-yillaridan buyon qator 
tadqiqotchilar tomonidan turli xil fikrlar aytilgan. Qoraqalpoqxalqining XVI-XIX asrlardagi
tarixini bayon etar ekanmiz, XVI asring ikkinchi yarmida No‘g‘ay xonligi uch qismga - “Olti ul” 
o‘rdasi, Kichik o‘rda va Katta o‘rdaga bo‘linib ketadi. XVI asrning boshlarida no‘g‘aylar Volga 
va Yoyiq daryolari bo‘ylariga bostirib kelgan jung‘orlar (qalmoqlar) tomonidan tor-mor 
etiladilar. Yaylovlaridan ajralgan no‘g‘aylar g‘arbga - Qrim tarafga ko‘chib ketishga majbur 

---

bo’madilar. No‘g‘aylarning “Olti ul” ulusi tarkibiga kiruvchi qoraqalpoqlar esa Orol va Sirdaryo 
bo‘ylariga kelib o‘mashadilar. Bu davrda qoraqalpoqlar goh Buxoro xonligiga, goh Qozoq 
xonligiga tobe bo‘lganlar.
 
XVI
asr boshlariga kelib Sirdaryo bo‘ylarida yashovchi qoraqalpoqlar birlashishga 
harakat qilganlar. Ularning birlashish jarayonida Sig‘noq singari qadimiy qo‘rg‘on shaharlar 
tayanch bo‘gan. Qoraqalpoqlaming birlashuvida Kuchukxon, Tabirchak va G’oyib sultonlar 
muhim rol o‘ynaganlar. Buning natijasida 1714 yilda Sirdaryobo‘yi qoraqalpoqlari yetakchilari 
Eshmuhammad (Eshimxon) boshchiligida o‘z davlatiga - qoraqalpoq xonligiga asos solganlar. 
Bu davlat Sirdaryoning quyi oqimi, Volga bo‘ylari jung‘orlari, Boshqirt ulusi va Kichik juz 
qozoq xonliklari bilan chegaradosh edi. 
Jung‘orlar davlati kuchayib g‘arbga qarab yurish qiladi. 1723 yilda Jung‘or qalmoqlari 
Sirdaryoning o‘rta qismini egallagach, qoraqalpoqlar ko‘chishga majbur bo‘ladilar. Ulaming bir 
guruhi Sirdaryoning quyi oqimi va Orol tarafga, ikkinchi bo‘lagi Sirdaryo bo‘ylab yuqoriga - 
Toshkent atrofiga siljishga majbur bo‘ladi. Shu tariqa qoraqalpoqlar shartli ravishda “yuqori 
qoraqalpoqlar” va “quyi qoraqalpoqlar”ga bo‘linib ketadi. Quyi qoraqalpoqlar Sirdaryo bilan 
Amudaryo o‘rtasidagi bo‘sh yotgan yerlarni o‘zlashtirib, Quvondaryodan suv haydab kelib, 
dehqonchilik bilan shug‘ullanadilar. Qoraqalpoqlar Orolbo‘yi o‘zbeklari (qo‘ng‘irotlar) bilan 
yaqinlasha boshlaydi.