M. L. Tursunxodjayev Tashkent davlat texnika universiteli

6.3, Transport masalasi va uni yechish tartibi
95

---

Bular tegishli tem ir yo‘l tarifining o ‘sishiga to ‘sqinlik ko'rsat- 
moqda.
Turii yig‘im larning ta rif m e’yorlarining darajasini oqilona 
tartibga solish yo‘li bilan, shuningdek yuklarni tashish bilan bogliq 
ravishda q o 'sh im c h a x izm atlarg a talab larn i rag ‘b a tla n tirish
mumkin.
Masalan, nisbatan tem ir yoTlarda yuklarni qo ‘riqlash uchun 
ketadigan harbiylashgan b o ‘linm alarni qisqartirish yo‘li bilan 
yuklarni q o ‘riqlashning kafolatlangani xuddi bu xizmatga b o ig a n
talabni oshirishi mumkin.
Turii transportlardagi tariflar tizimi o ‘zining xususiyatlariga 
egadir. Ularni qisqacha tavsiflashga o ‘taylik:
Tem ir yo‘l transportida yuklarni tashish qiymatini aniqlash 
uchun umumiy, mutlaq, imtiyozli va mahalliy tariflar qo‘llaniladi.
Um um iy tariflar bular asosiy tarif turlari hisoblanadi.
Ulam ing yordamida yuklarning asosiy qismini tashish qiymati 
aniqianadi.
M utlaq tariflar deb, asosiy tarifga nisbatan maxsus ustam alar 
va ch eg irm alar bilan o ‘zg artirish lar belgilanadi. Bu tariflar 
oshirilgan yoki kamaytirilgan bo‘1 ishi mumkin.
Ular, odatda, aniq yuklarga oid qo'llaniladi.
M utlaq tariflar sanoatning joylashtirilishiga ta ’sir ko‘rsatadi, 
chunki ular yordamida ayrim xomashyo turlarini tashishni tartibga 
solish m um kin, masalan, ko‘mir, kvarsit, ruda va h.k. Mutlaq 
tarif yordam ida yilning turii davrlarida yuk tashish qiym atini 
oshirish yoki tu sh irish bilan, te m ir y o ‘llardagi yuk tashish 
darajasining notekisliklarining bir m arom da boMishiga erishish 
mumkin. Ana shu maqsadlar uchun q at’iy yo‘nalishlar bo £yicha 
bo ‘sh vagonlar va konteynerlam ing harakati bilan yuk tashish 
tariflarini kamaytirish yo‘li bilan ham erishish mumkin.
Im tiyozli tariflar m a ’lum m aqsadlardagi yuklarni tashish 
uchun, shuningdek, tem ir yo‘llarning o ‘zi uchun qo'llaniladi.
Mahalliy tariflam i ayrim tem ir yo‘l boshliqlari belgilaydilar. 
Bu tariflar yuklarni tashish miqdorlarini o ‘z ichiga olgan bo ‘lib, 
turii yig‘imlardan iborat ham da ular ushbu tem ir yo‘l doirasida 
harakatda bo‘ladi.
96

---

Tashish haqidan tashqari tem ir y o lla r yuklarni qabul qilib 
oluvchilar va qo'shim cha ravishda ko‘rsatilgan xizmatlar hamda 
yuklarni tashish bilan b o g liq b o ig a n y ig im larn i oladilar. Bu 
yi'imlar tem ir y o lla r tom onidan quyidagi jarayonlar uchun olinadi: 
yuklarni saqlash, tortish yoki yukning og‘irligini hisobga olish, 
vagonlarni yuklash uchun qo‘yish yoki olib ketish, ularni har xil 
kemiruvchi hayvonlarga qarshi dorilash, yuklarni kuzatib borish, 
yuklash-tushirish ishlari, shuningdek, boshqa jarayonlar uchun 
olinadi.
Yuklarni tem ir yoMlarda tashishdagi to ‘lov miqdorlariga bogliq 
boladigan asosiy omillarni sanab o ‘taylik: