Fan va innovatsiyalar vazirligi university of business and science nodavlat oliy ta

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI 
 
UNIVERSITY OF BUSINESS AND SCIENCE
NODAVLAT OLIY TA’LIM MUASSASASI NING 
 
“IQTISOD” YO‟NALISHI 1- BOSQICH 22-29 GURUHI 
TALABASI 
Qodirov Zafarbek Alisherovichning
Falsafa
fanidan tayyorlagan
 
MUSTAQIL ISHI 
 
 
 
 
Topshirdi: ___________________ 
 
Qabul qildi: ____________________ 

____________________ 
 
 
 
Namangan 2023
 

---

DUNYONING ILMIY MANZARASI VA 
EVOLYUTSIYASI 
 
REJA: 
 
 
1.
 
“Dunyoning ilmiy manzarasi” tushunchasi. 
2.
 
“Dunyoning klassik ilmiy va noklassik ilmiy manzarasi”. 
3.
 
“Dunyoning postonoklassik manzarasi”. 
4.
 
Dunyoning sinergetik manzarasi. 
 
 
 
 
 
 
 

---

Olamning tuzilishi haqida insoniyat doimo o„z qarashlariga ega bo„lgan. Eng 
qadimgi davrdayoq kishilar bahorda daryolar toshishi, kun uzaya boshlashi, yomg„ir 
va momaqaldiroqlar ko„payishi ajib bir qonuniyatga bo„ysunishini anglab yetganlar. 
Insoniyat tarixida ilk bor qum soatni o„ylab topgan yoki dastlabki yil taqvimini kashf 
etgan ajdodlarimizning ham bu borada o„z davriga xos tushunchalari bo„lgan. 
Dunyoning dastlabki manzarasi mifologik xarakterda bo„lib, olamning tuzilishi, 
asosan, afsona va rivoyatlar, asotirlarda ifodalangan tushunchalar, g„oya va 
tamoyillarda o„z aksini topgan. Ular nihoyatda sodda va oddiy tasavvurlarga 
asoslangan, asta-sekin takomillashib, o„zgarib borgan. 
Dunyoning mifologik manzarasi davr bilan birga uning diniy manzarasi ham 
shakllangan. Dinning ilk shakllaridanoq olamning tuzilishi ilohiy kuchlarga, xudolarga 
bog„lab talqin qilingan, dunyoning ibtido va intihosi ham u bilan bog„langan. Jahon 
dinlarida dunyoning yaralishi, amal qilishi, olam va uning manzarasini tashkil 
qiladigan narsalarning nisbati kabi masalalarga alohida o„rin berilgan. 
Ilmiy bilimlar rivoji va fan shakllanishi natijasida «dunyoning ilmiy manzarasi» 
tushunchasi paydo bo„ldi. Ushbu tushuncha olamning namoyon bo„lishi, borliq va 
tabiat to„g„risidagi masalaga bag„ishlangan nazariyalar, gipoteza va dalillarda aks 
etgan bilimlar majmuini ifodalaydi. Olam to„g„risidagi yaxlit nazariy xulosa 
«dunyoning ilmiy manzarasi» tushunchasining yadrosi bo„lsa, bu boradagi turli 
modellar, qarash va fikrlar ushbu xulosani isbotlashga xizmat qiladi. Asosiy xulosa 
(nazariya yoki gipotezaning bosh g„oyasi) muayyan darajada barqaror bo„lsada, 
uning atrofidagi fikrlar o„zgarib xilma-xil tarzda namoyon bo„lishi mumkin. Lekin 
ushbu xilma-xil qarashlarga qaramasdan olamning tuzilishi haqidagi asosiy g„oya 

---

uzoq vaqt saqlanib qoldi. Masalan, Ptolomey tomonidan asoslab berilgan olamning 
geotsentri nazariyasi uning vafotidan keyin ham bir necha asrlar davomida o„z ta‟siri 
va ahamiyatini saqlab qolgan. Bu davrda ko„pgina olimlar, astronom va mutaxassislar 
olamning manzarasi haqida ko„plab taxmin, gipoteza va qarashlarni bayon qilgan 
bo„lsalarda, quyosh va boshqa sayyoralarning Yer atrofida aylanishi to„g„risidagi 
asosiy goya o„zgarmay qolaverdi. Ya‟ni, dunyo ilmiy manzarasining turlicha 
izohlari ana shu g„oya doirasida amalga oshirilar edi. O„rta asrlarga kelib, 
geliotsentrik nazariya o„z isbotini topganiga qadar bunday hol davom etaverdi. 
“Dunyoning ilmiy manzarasi” tushunchasi u hakdagi uzuq-yuluq tasavvurlar, 
bir-biri bilan bog„lanmagan kdrashlar yig„indisi emas, balki yaxlit, uzviy 
bog„liqlikdagi g„oya, xulosa va fikrlar majmuidir. Bu tushunchani ifodalaydigan 
bilimlar muayyan sistemani tashkil qiladi. Ularni tavsiflaydigan eng asosiy belgilardan 
biri - sistemalilik tamoyili bo„lib, u uygunlik va uzviy bog„liklik bilan izoxlanadi. 
«Dunyoning ilmiy manzarasi» tushunchasi olam to„g„risidagi turlicha qarashlar, 
xilma-xil yondashuvlarning sintezidir. Ana shu ma‟noda mazkur tushuncha bilish 
jarayonida integrativ (umumlashtiruvchi) funksiyani bajaradi. Bu vazifani bajaradigan 
tushunchalar bilishning turli sohalari uchun umumiy asos, doim nazarda tutiladigan 
hamda aksioma tarzida qabul qilinadigan xulosa, abadiy haqiqat rolini o„taydi. 
Bugungi kunda fanning turli sohalarida tadqiqot olib borayotgan izlanuvchilar 
yerning quyosh atrofida aylanishi. Butun olam tortishish qonuni, suvning 100° da 
qaynashi, Avagadro sonining mikdorini tekshirnb o„tirmaydilar. Balki o„z 
tadqiqotlarida shu sohadagi bilimlarga tayanadilar, xolos. 

---

«Dunyoning ilmiy manzarzsi» tushunchasi paradigma xususiyatiga ega, u olam 
xaqidagi umumiy jihatlarni, bilishning maqsad va tamoyillarini belgilaydi. Mazkur 
tushunchaning ilmiy tadqiqotlar olib borish rejalari hamda izlanishlarning maqsad va 
vazifalarini belgilay oladigan psixologik, me‟yoriy xususiyatlari to„grisida ham 
gapirish mumkin. 
“Dunyoning ilmiy manzarasi” tushunchasiga xos xususiyatlar to„g„risida turli 
soha mutaxassislari turlicha fikr yuritadilar. Masalan, tabiatshunoslar masalaga fizika 
va astronomiya nuqtai nazaridan yondashadilar, olamning xilma-xil modellarini, 
matematik, geometrik yoki trigonometrik formulalarini yaratadilar. Bunda olam 
yashashining asosiy shakllari bo„lgan makon, maydon, zamon kabilarga alohida 
e‟tibor beriladi. Olamning bu sohada e‟tirof qilinadigan har qanday shakldagi 
manzarasida energiyaning saqlanishi, entropiyaning doimiyligi va boshqa fizik 
qonunlar uchun asos bo„ladigan ustuvor tamoyillar o„z o„rni, ahamiyatini saqlab 
qoladi. Bunday yondashuv qanchalik teran va ilmiy bo„lmasin, olam to„grisidagi, 
asosan tabiatshunoslik yutuqlarini aks ettirgani tufayli, ko„proq bir tomonlama 
qarashlarni ifodalaydi. 
Aslida «dunyoning ilmiy manzarasi» tushunchasi keng ma‟no, serqirra 
mazmunga ega bo„lib, muayyan davr kishilarining tafakkur uslubi va fikrlash 
tarzini belgilaydigan olam to„g„risidagi aniq-tarixiy bilimlar majmuasidir. 
«Dunyoning ilmiy manzarasi» olamning tuzilishi, ob‟ektlar o„rtasidagi tartib, 
aloqadorlik, ularning genezisi, amal qilishi, rivojlanishi, ular o„rtasidagi o„zaro 
bog„liqlik munosabatlarni ifodalaydigan nazariy xulosalar, g„oyalar, ilmiy 

---

asoslangan bilimlar, turlicha yondashuvlar, qarashlar va tasavvurlar majmuini 
anglatadigan tushunchadir. 
Shu bilan birga, «Dunyoning umumiy ilmiy manzarasi» va «Dunyoning xususiy 
ilmiy manzarasi» kabi tushunchalar ham bor. Barcha fanlarning yutuqlariga 
asoslangan va umumilmiy g„oya, tushuncha hamda tamoyillarni umumlashtirgan 
dunyoning manzarasiga nisbatan «umumiy ilmiy manzara» atamasi qo„llaniladi. 
Ayrim fan yoki ish sohasiga xos bu hakdagi qarashlar majmuini esa «dunyoning 
xususiy ilmiy manzarasi» tushunchasi ifodalaydi. Shu ma‟noda, dunyoning fizik, 
ximik, geologik, astronomik va boshqa manzaralari to„g„risida ham fikr yuritish 
mumkin. 
«Dunyoning ilmiy manzarasi» tushunchasi o„zining genezisiga, rivojlanish 
bosqichlariga ega. Birinchi bosqich «dunyoning klassik ilmiy manzarasi», ikkinchi 
bosqich “noklassik manzarasi”, uchinchisini esa «postnoklassik manzarasi» kabi 
nomlar bilan ataydilar. 
Galiley va Nyuton fizikasi erishgan yutuqlar asosidagi taraqqiyotning bir 
chiziqli, o„tmishdan kelajakka 
 
tomon uzviy bog„liqlikka amalga oshadigan harakat 
to„g„risidagi tasavvurlarga asoslangan bilimlar majmui tushuniladi. 
Bunda o„tmish o„zidan keyingi davrni, u esa, o„z navbatida, kelajakni 
to„g„ridan to„g„ri belgilab beradi. Dunyoning bu taxlit tushuniladigan ilmiy 
manzarasida go„yoki xamma narsa hisoblab topilgan, olamdagi cheksiz o„zgarishlar 
ham, azaliylikdan iborat o„tmish ham hattoki benihoya kelajak ham aniq hisoblab 
chiqilishi mumkin. Mexanika qonunlari va butun olam tortishish qonuni, 
Kopernikning geleotsentrik nazariyasi kashf qilingan bir davrda dunyoning tuzilishi 

---

masalasida hamma narsa aniqdek bo„lib qolganday. Fiziklar uchun olamning kashf 
etayotgan qonunlari qolmaganday tuyulgan zamonlar boshlandi. Tabiatshunoslar 
fizikaning cheksiz imkoniyatlari borligi va o„z kashfiyotlari ummondan bir tomchi 
ekanligini anglab yetgan genial ustozlari I. Nyutonning quyidagi so„zlarini unutib 
qo„ygandek edilar: har doim biror yangilik yoki yutuqqa erishganimda, dengiz 
qirg„og„idan qimmatbaho tosh topib olgan yosh boladek suyunib ketman, qarshimda 
esa cheksiz ummon yastanib yotibdi. 
Mexanika qonunlariga asoslangan dunyoning ilmiy manzarasi ustuvor bo„lgan 
bu davr 300 yilga yaqin davom etdi. Bunda, asosan, tabiatdagi voqea va hodisalar 
go„yoki ataylab muayyan uyg„unlikda, ketma-ket va aniq bir koordinataga chizib 
qo„yilgan mutanosiblikda namoyon bo„ladi, degan tasavvur ustuvor bo„ldi. Bu esa 
masalalarni asosan ontologiya nuqtai nazaridan hal qilishi emas, balki, ko„proq 
sub‟ektiv pozitsiyaga e‟tibor qaratilishiga olib keldi. D. Yung, J. Berkli kabi 
olimlarning sub‟ektiv idealizmi, F. Bekonning indukshya va R. Dekartning deduksiya 
metodlari olamni bunday izohlashning o„sha davrda chuqur ildiz otganiga misol bo„ladi.