K. J. Matkarimov b. J. Mahmudov a. A. Norqulov avtomobillarda ishlatiladigan ashyolar

Fizikaviy usulda tozalash 
yonilg‘i tarkibidagi keraksiz bo‘lgan 
birikmalarni eritish yoki ularning sirtqi-aktiv moddalarda adsorbsi-
yalanishi (yonilg‘i tarkibidagi moddalar yoki gazlarning sirtqi-ak-
tiv moddalarda yutilishi)ga asoslangan. Fizikaviy usullarga selek
-
tiv erituvchilar va turli adsorbentlar yordamida tozalash kiradi. 
Sulfat kislota bilan tozalash.
 
Bu tozalash usuli sulfat kislota-
ning turli oltingugurtli birikmalar (merkaptanlar, sulfidlar, tiofanlar, 
erkin oltingugurt) va kerakmas uglevodorodlar bilan jadal reaksiya-
ga kirishishiga asoslangan. Tozalash jarayonida hosil bo‘lgan ara-
lashma 
nordon gudron
 
deyiladi. Bu usulda tozalashda sulfat kislota 
yonilg‘i tarkibidagi parafinli, aromatik va naftenli uglevodorodlar 
bilan reaksiyaga kirishmaydi. To‘yinmagan uglevodorodlar sulfat 
kislotaga nisbatan sezgir bo‘lganligi tufayli tarkibida to‘yinmagan 
uglevodorodlar miqdori ko‘p bo‘lgan, termik kreking usulida olin-
gan yonilg‘ilarni tozalashda xlorli metall bilan ishlov berish usuli-
dan foydalaniladi. 
Sulfat kislota bilan tozalanganida tarkibida organik kislotalar, 
nordon efirlar, sulfokislotalar va nordon gudron qoldiqlari hosil 
bo‘lgan yonilg‘iga natriy gidroksid (NaOH) ishqorining suvdagi 
eritmasi bilan ishlov beriladi. Bunda hosil bo‘ladigan tuzlar ish-
qorning suvdagi eritmasida tindiriladi va quyib olinadi. 
Gidrogenizatsion tozalash.
Bu usul yonilg‘ini oltingugurtli 
birikmalar va boshqa zararli qo‘shimchalardan tozalashda nisbatan 
samarali hisoblanadi. Tozalash katalizator (xrom va molibden 

---

20
oksidlari, kobalt va molibden oksidlari aralashmalari) ishtirokida 
vodorod bilan tozalash usulidir. Bu usul ancha qulay usul hisobla-
nadi, chunki bunda distillatlardan osongina chiqarib tashlanadigan 
uglevodorodlar hosil bo‘ladi. 
Tozalanadigan yonilg‘i vodorod quvur pechda 375–415°C haro-
ratgacha qizdiriladi, aralashma katalizator to‘ldirilgan reaktorga 
tushadi, bu yerda u 1–4 MPa bosim ostida gidrogenlanadi, ya’ni 
vodorod bilan birikadi. Hosil bo‘lgan oltingugurtli va boshqa gaz-
simon mahsulotlar ishqorlar yordamida chiqarib tashlanadi. Bir-
daniga tozalanayotgan distillatdan kislorodli va azotli birikmalar 
ham chiqarib tashlanadi. Bu usul istiqbolli va iqtisodiy jihatdan 
foydalidir, chunki bunda tozalangan yonilg‘ining sifati va miqdori 
juda yuqori bo‘ladi. Gidrotozalash dizel yonilg‘ilarini ishlab chiqa-
rishda keng qo‘llaniladi. Masalan, tarkibida 1,0–1,3 foiz oltingu-
gurt bo‘lgan dizel distillatlari tozalanganidan so‘ng tayyor mahsu-
lotlarda oltingugurtning miqdori 0,02–0,06 foizdan oshmaydi va 
97–98 foiz kimyoviy barqaror yonilg‘i olinadi. 
Gidrotozalash natijasida yonilg‘i tarkibidagi oltingugurt miqdori 
10–20 barobargacha kamayadi.