Namangan muhandislik-qurilish instituti rizaev bahodir shamsiddinovich, qosimov ilhom ma

6.9-§. Suffoziya 
Yer osti suvlari harakatidan, qum, tosh, shag‘al qatlamlari hamda 
tog‘ jinsi darzliklarini to‘ldirgan jinslar orasidagi mayda va nozik zarralar 
harakatga keladi, ular yer osti suvlari bilan yer yuzasiga chiqadi. Yer osti 
suvining, o‘z yo‘lidagi tog‘ jinslarini o‘yishi hodisasi suffoziya deb 
ataladi. Suffoziya ikki xil-mexanik va kimyoviy suffoziyalarga bo‘linadi. 
Mexanik suffoziyada fil’trlanib o‘tayotgan suv, qum va shag‘al 
qatlamlaridagi mayda jinslarni (gilli, changli yoki qumli) harakatlantirib, 
o‘zi bilan olib chikadi.
Kimyoviy suffoziya esa yer osti suvlar ta’sirida tog‘ jinslarining 
yemirilishidan hosil bo‘ladi va ko‘pincha karstlanish jarayoniga yaqin 
turadi. Kimyoviy suffoziya asosan lyoss va lyossimon jinslar tarqalgan 
joylarda uchraydi. 
Mexanikaviy va kimyoviy suffoziyalar birgalikdagi ta’sirini 
kimyoviy-mexanik suffoziyalar deb qarash mumkin. Bunday suffoziyalar 
lyossimon jinslarda uchrab, karbonatli tsementlovchi modda yerib, ayni 
vaqtda gilli zarrachalarni oqizib ketadi. Ushbu holatni turli kattalikdagi 
ohaklashgan tsementli qumtoshda kuzatish mumkin. 
Suffoziya hodisalarini asosiy sabablari-yer osti suvlarida 
gidrodinamik bosim kuchlarini vujudga kelishi va suvning kritik tezlik 
qiymatini oshib ketishidir. Bu zarralarni ajrab, oqib chiqib ketishiga 
sabab bo‘ladi.
Suffoziya xodisasi donadorlik tarkibi bir jinsli bo‘lmagan jinslar 
(qatlam)ga xosdir. U turli zarrali qumlarda quyidagicha ro‘y beradi. Qum 
xar-xil kattalikdagi zarralardan tuzilgandir. Katta zarralar strukturaviy 
sinch (to‘r)ni tashkil qiladi. G’ovaklar yetarlicha katta bo‘lganligidan va 

---

104 
ular orqali sizib oqib o‘tayotgan suv bilan mayda zarralar (gilli va 
changsimon) ham oqib o‘tadi. Bunday qumlarda suffoziya hodisasining 
qiymati 5 dan ortiq bo‘lgan vaqtdan boshlab vujudga keladi. Suffoziya 
hodisasi tog‘ jinslarining chuqur qismida yoki yer yuzasiga yaqin joyida 
ro‘y berishi mumkin.
Suffoziya tog‘ jinsi chuqurliklarida, turli tarkib va g‘ovaklikka ega 
bo‘lgan ikki qatlam chegarasida hosil bo‘lishi mumkin. Bunda bir 
jinsning mayda zarralari, suv bilan ikkinchi jinsning g‘ovaklariga o‘tib 
boradi. CHegaraviy (kontaktli) suffoziyada qatlamlararo ostki qatlam 
hosil bo‘lishi yoki g‘ovaklar yuvilib ketishi mumkin. Buni fil’trlanish 
koeffitsienti 2 dan katta bo‘lgan va qumli qatlamlarda kuzatish mumkin.
SHuni ta’kidlash lozimki, lyossimon jinslarda suffoziya faqatgina 
kontaktlarda rivojlanmasdan o‘zida «gilli» yoki «lyossli karst» deb 
nomlanuvchi hodisaga sabab bo‘ladi.
Kovaklar yo‘llarda yer qazish ishlarini olib borishda sizayotgan 
suvning turbulentli oqimi ta’sirida kengayib boradi. Jins yemiriladi va 
uning o‘rnida kovaklar hosil bo‘ladi. Mexanik va kimyoviy suffoziya yer 
usti yaqinida gidrodinamik sharoitni tabiiy va sun’iy ravishda o‘zgarishi-
yer osti va yer usti suvlari sathining o‘zgarishi, suv so‘rib chiqarish faol 
ko‘rinadi.
Suffoziya 
jarayonlari 
daryo 
vodiylarining 
yon 
bag‘irliklarida, suv omborlari 
qirg‘oqlarida, 
yog‘in 
suvlarining keskin tushishi 
yoki ortiqcha suvni chiqarib 
yuborishda, grunt suvlarini 
yer tagidan chiqish joylarida, 
shuningdek 
sug‘oriladigan 
maydonlarida ko‘plab kelib 
chiqadi.Qurilishda 
chuqurliklar 
qiyaliklarida 
suffoziya 
jarayonidagi 
zarralar 
oqizib 
chiqishi 
natijasida, 
yerning 
usti 

---

105 
o‘pirilib tushishi, voronkalar hosil bo‘lishi, surilishlar kelib chiqishi 
mumkin. 
Kimyoviy suffoziya uzoq vaqt davom etib, faqatgina karbonat 
jinslarni va oson yeriydigan moddalarni yeritibgina qolmay, balki 
kremnezemni yeritadi. Jinslarni uzoq vaqt ko‘plab miqdorda yerishi 
oqibatida kimyoviy suffoziya, karst jarayoniga aylanib ketadi. 
Suffoziya hodisalari bino va inshootlarning mustaxkamligiga salbiy 
ta’sir ko‘rsatadi. Suffoziya hodisasiga qarshi barcha chora-tadbirlar bilan 
kurashmoq lozimdir. Ushbu ko‘riladigan chora-tadbirlardan asosiy 
maqsad-suvning sizib o‘tishini to‘xtatishdir. Buni turli usullar bilan 
amalga oshiriladi: atmosfera yog‘in suvlarining oqim yo‘nalishini tartibga 
solish va yer ustini nam o‘tkazmaydigan qilib himoya qilish, yer osti 
suvlarini oqib chiqish joylarini zichlab bekitish yoki qum to‘ldirish, 
gruntlar tarkibidagi suvlarni qochirish uchun drenaj quvurlari o‘rnatish, 
suv sizib o‘tish tezligini kamaytirish, suffoziyaga uchragan jinslarni 
silikatlab, tsementlab yoki loyli qorishmalar bilan zichlash, poydevorlarni 
maxsus turlaridan, masalan qoziqli poydevorni qo‘llashdir.
Inshootlarni loyihalash va qurish jarayonida bajariladigan 
muhandislik -geologik qidiruvlarida suffoziya hodisasini o‘rganish uchun 
tog‘ jinslarini granulometrik tarkibini, turini, sizish oqimining tezligini, 
oqim gradientini, suffoziya uchragan tog‘ jinslarining fizik - kimyoviy 
xossalarini, granulometrik va mineralogik tarkibini, suvda oson 
yeriydigan tuzlarning yotishi, g‘ovakliligi, suv o‘tkazuvchanligi va 
boshqa xossalarini nazarda tutish kerak. Suffoziyaning oldini olish 
choralaridan biri unga uchraydigan grunt qatlamlarini yer osti va 
atmosfera yog‘inlaridan saqlashdir. SHu maqsadda ochiq beton ariqlar 
yotqiziladi. Yer osti suvlarini tartibga solish, yo‘nalishini o‘zgartirish 
uchun ochiq yoki yopiq zovurlar qaziladi. Yer osti suvlari harakatini 
kamaytirish maqsadida, suvli grunt qatlamlariga suyuq shisha, tsement 
qorishmalari yoki gilli qorishmalar yuboriladi.