Namangan muhandislik-qurilish instituti rizaev bahodir shamsiddinovich, qosimov ilhom ma

 
6.7-§. Daryolarning geologik ishi 
Aholi ko‘p yashaydigan hududlar va ekin maydonlari daryo 
vodiylariga joylashgan. Daryo geologik nuqtai nazardan uch qismdan 
iborat: yuqori, o‘rta va quyi oqim. Daryolarning suv oqadigan qismi o‘zan 
deb ataladi. 
Issiq kunlar boshlanishi bilan tog‘lardagi
qorlarning yerishi va yog‘ingarchiliklarning 
ko‘payishi tufayli suv sathi ko‘tariladi, ba’zan 
qirg‘oqlarga chiqib ketadi, ularni yemiradi. 
Daryo boshlanish qismidagi tog‘ jinslarini yuvib 
o‘z yo‘lida o‘rta yoki quyi qismlarida ularni 
yotqizadi. Natijada allyuvial yotqiziqlar hosil 
bo‘ladi, buni akkumulyatsiya jarayoni deyiladi. 

---

100 
Allyuvial yotqiziqlarni tashkil qilgan jins donalari saralangan, 
silliqlangan bo‘ladi. Daryo suvlari o‘zan tubi va yonlarini to‘xtovsiz 
yemiradi. Bunga daryo Eroziyasi - deyiladi. Daryo quyiladigan suv 
havzasi sathi Eroziya bazisi deyiladi. Masalan, CHirchiq va Ohangaron 
daryolari Eroziya bazisi bo‘lib Sirdaryoning suv sathi hisoblanadi. 
Sirdaryoning Eroziya bazisi bo‘lib, Orol dengizining sathi hisoblanadi. 
O‘zan va qirg‘oqlarning yuvilishi natijasida daryoning ikkala 
qirg‘oqlarida pog‘ona - pog‘ona shaklidagi balandliklardan iborat 
supachalar hosil bo‘ladi, bular daryo tyerrasasi deb ataladi. Daryo 
tyerrassasi o‘z tuzilishiga qarab, yerozion (yuvilgan), yerozion 
akkumulyativ (yuvilib yig‘ilgan) va asosli tyerrassalarga bo‘linadi.
Yerozion tyerrasalar daryo qirg‘oqlarida tub jinslarning 
yemirilishidan hosil bo‘ladi (6.8 

rasm).
Yerozion akkumulyativ tyerrasa 
daryo yotqiziqlarining qayta - qayta 
yuvilib tubi ochilishi natijasida hosil 
bo‘ladi. (6.9-rasm) 
Daryo vodiysida yerozion va 
akkumulyativ tsikllarning bir necha 
marta takrorlanishi tufayli yerozion va 
akkumulyativ tyerrasalar hosil bo‘ladi.
Tyerrasalar 
vodiy 
yonbag‘ri 
bo‘ylab qiya s+uppachalar shaklida tarqalgan bo‘ladi, bunday 
suppachalarning soni har xil bo‘lib, 3 ta dan 20 tagacha bo‘ladi.
Tuzilishiga ko‘ra tyerrasalar: allyuvialli, to‘la allyuvial yotqiziqlaridan 
iborat yerozion - tub jinslardan tashkil topgan bo‘lib, allyuvial jinslar 
bilan qoplangan bo‘ladi.
Daryo qirg‘oqlarining yemirilish natijasida uning yaqinidagi aholi 
yashaydigan joylarga, bino va inshootlarga va ayniqsa ko‘priklarga zarar 
yetkazishi mumkin. Ko‘priklar uchun tag va yon Eroziya ham xavfli 
hisoblanadi. Ko‘prikning tayanch ustunlari suvning oqimi va o‘zanida 
bo‘lsa, oqim yuzasi bu xududda kichikligi sababli suvning tezligi katta 
bo‘lib, tagi tez yuvila boshlaydi. Ko‘priklarni yemirilishdan saqlash 
chorasi, tayanch asosini iloji boricha chuqurrok joylashtirish, va 
qo‘shimcha chora sifatida xarsang tosh, og‘ir yuklarni ko‘prik asosiga 

---

101 
tashlashdan iborat. Yon tomonni yuvilishdan saqlash uchun qirg‘oq ihota 
qismlarini mustahkamlash zarurdir.