Reja: Auditning maqsadi, vazifalari va ma’lumot manbalari

---

Pul mablag'lari auditi xususiyatlari va undagi 
audit amallari
Reja: 
 
1. Auditning maqsadi, vazifalari va ma’lumot manbalari 
2. Kassa, kassa muomalalari va pul hujjatlari auditi 
3. Bankdagi schyotlarga doir muomalalarni hisobga olish va nazorat
 
qilishning holatini tekshirish
 
 
 
 

---

 
1. Auditning maqsadi, vazifalari va ma’lumot manbalari 
Pul mablag’larini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishning asosiy maqsadi: 
kassadagi milliy va xorijiy valyutadagi naqd pul mablag’lari, bankdagi hisobkitob 
schyoti, valyuta schyotlari va boshqa maxsus schyotlarga doir muomalalarni 
auditorlik tekshiruvidan o’tkazib, moliyaviy hisobotning «Pul mablag’lari» bo’limi 
bo’yicha ma’lumotlarning ishonchliligi va bankdagi schyotlarda pul mablag’larini 
hisobga olish uslubiyotining O’zbekiston Respublikasida amal qilayotgan 
me’yoriy hujjatlarga muvofiqligi to’g’risida xulosa shakllantirish, ular saqlanishi 
va ishlatilishining maqsadga muvofiqligi, samaradorligi hamda qonuniyligini 
ta’minlash, shuningdek hisobga olishni takomillashtirishdan iborat.
Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni hal etish zarur: 
inventarizatsiya o’tkazish yo’li bilan kassadagi mavjud pul mablag’lari, qimmatli 
kog’ozlar miqdori va summalarining haqiqiy qoldig’ini aniqlash, kassa 
muomalalarini hisobga olishda «Yuridik shaxslar tomonidan kassa muomalalarini 
amalga oshirish qoidalari»ga (O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi ro’yxatga 
olingan №565, 17 dekabr 1998 y) qay darajada rioya qilinayotganligini aniqlash; 
bank muassasasidagi hisob-kitob, valyuta va boshqa maxsus schyotlar bo’yicha 
amalga oshirilgan muomalalarni tekshirib chiqish; o’tkazilgan tekshirish asosida 
oraliq dalolatnoma tuzish va xulosa qilish.
Pul mablag’lari bo’yicha muomalalarni tekshirishda auditor quyidagi ma’lumot 
manbalaridan foydalanadi:
*
hisob yuritish siyosati to’g’risidagi buyruqning pul mablag’lari hisobiga doir 
bo’limi;
*
bankdagi hisob-kitob, valyuta va boshqa maxsus schyotlar bo’yicha 
muomalalarni amalga oshirishni va ushbu muomalalarni buxgalteriya hisobida aks 
ettirishni tartibga soluvchi asosiy me’yoriy hujjatlar (O’zbekiston Respublikasida 
naqd pulsiz hisob-kitoblar to’g’risida Nizom (yangi tahriri)(O’zbekiston 
Respublikasi Adliya Vazirligida ro’yxatga olingan №496, 8 oktyabr 1999 y);

---

*
buxgalteriya hisobotlari (buxgalteriya balansi (1-shakl) va pul oqimlari 
to’g’risidagi hisobot (4-shakl);
*
soliq hisoboti (so’mdagi va chet el valyutasidagi schyotlar to’g’risida 
ma’lumot);
*
bankdagi schyotlar bo’yicha muomalalarni hisobga oladigan sintetik hisob 
registrlari;
*
bankdagi schyotlarga doir muomalalarni rasmiylashtiradigan dastlabki 
hujjatlar;
*
bankdagi schyotlarga doir muomalalarni aks ettirish uchun qo’llaniladigan 
ishchi schyotlar rejasi;
*
buxgalteriya hisobining korxonada qo’llaniladigan shakli va bankdagi 
schyotlardagi mablag’larni hisobga olishga doir registrlar ro’yxati;
*
bankdagi schyotlardagi pul mablag’larini hisobga olish bilan bog’liq bo’lgan 
dastlabki hujjatlarning hujjatlar aylanish grafigi;
*
bankdagi schyotlarga doir muomalalar bo’yicha pul va hisob-kitob hujjatlarini 
imzolash huquqiga ega shaxslar ro’yxati.
Auditor (auditorlar guruhi) kassadagi pul mablag’lari va kassa muomalalarini 
hujjatlar asosida tekshirishni boshlashdan oldin, odatda, kassadagi naqd pullar, 
qimmatli qog’ozlar va qat’iy hisobot blanklarini tekshiruvdan o’tkazadi. Bunda pul 
mablag’larini hisobga olishga doir respublikamizdagi qonunlar va me’yoriy 
hujjatlarga asoslanish zarur.
 
2. Kassa, kassa muomalalari va pul hujjatlari auditi 
Kassani tekshirishni boshlaganda auditor quyidagilarni aniqlashi lozim: * 
tekshirilayotgan korxonada bitta yoki bir nechta kassir (yoki shunga vakolatli 
shaxslar) ishlashini;
*
kassirning faqat tekshirilayotgan korxonada ishlashi yoki o’rindoshlik asosida 
boshqa korxonalarga ham xizmat ko’rsatishi;
*
kassirning kassa muomalalarini yuritish qoidalari bilan tanishganligi; Kassani 
tekshirganda auditor quyidagi tartibga rioya qilishi lozim:

---

kassani tekshirish, tekshirilayotgan korxona bosh buxgalteri va kassiri 
ishtirokida amalga oshiriladi, tekshirish paytida boshqa shaxslar qatnashishi 
mumkin emas;
*
kassani tekshirish paytida barcha kassa muomalalari to’xtatiladi. Kassani 
tekshirish imkoni bo’lmay qolganda yoki bir nechta kassa bo’lganda ularning 
barchasi auditor tomonidan muhrlanib, kalitlar kassirda, muhr esa auditorda 
saqlanadi;
*
kassadagi naqd pullar, qimmatli qog’ozlarni sanash auditor, kassir va bosh 
buxgalter tomonidan amalga oshiriladi. Pullar kassada taxtlangan (o’ramda) yoki 
tarqoq holda bo’lishdan qat’iy nazar, barchasi sanoqdan o’tkazilishi shart;
*
sanash tugaganidan so’ng auditor tekshiruvda aniqlangan pul mablag’larining 
summasi haqida alohida (oraliq) dalolatnoma tuzadi (1ilova).
*
turli shaxslarning tilxatlari, to’liq rasmiylashtirilmagan kassa chiqim 
orderlari, vedomostlar, schyotlar va boshqa shunga o’xshash hujjatlar kassadagi 
naqd pul qoldig’iga qo’shilmaydi va auditor tomonidan isbotlovchi kassa hujjati 
sifatida qabul qilinmaydi. Shuningdek, kassadan naqd pul berish bo’yicha kimga, 
kimning topshirigi bilan, qachon, qaysi maqsadlar uchun qancha summada pul 
berilganligi ko’rsatiladi va shubxali hujjatlar aniqlanganida ham shunday qilinadi;
*
boshqa korxona, tashkilot va shaxslarning pullari hamda qiymatliklarini 
korxona kassasida saqlash man qilinganligi sababli, kassada saqlanayotgan barcha 
pul va boshqa qiymatliklar auditor tomonidan tekshirilayotgan korxonaga tegishli 
deb hisoblanishi lozim;
*
auditor kassada oshiqcha chiqqan pul yoki kamomadni tekshirish 
dalolatnomasida ko’rsatadi va ayni paytda oshiqcha chiqish yoki kamomad 
sabablari haqida kassirdan yozma tushuntirish xati olish lozim.
Auditor to’g’ri rasmiylashtirilgan kassa hujjatlarini kassirga hisobot tuzish va 
unda tekshiruv paytida bo’lgan qoldiqni ko’rsatish uchun beradi. Tekshiruv paytida 
kassada ish haqi to’liq tarqatilib ulgurmagan vedomostlar bor bo’lsa, auditor bosh 
buxgalter va kassirga vedomostlarni belgilangan tartibda hisobotga qo’shishni 
taklif etadi. Agarda kassani tekshirish, ish haqi tarqatish davriga to’g’ri kelib, ko’p 

---

xodimlarga ish haqi tarqatilmagan vedomostlar bo’lsa, bunday vedomostlar kassir 
hisobotiga qo’shilmasdan, dalolatnomada kassa hisobotiga kiritilmagan, qisman 
to’langan chiqim hujjatlari (to’lov vedomostlari) sifatida yozib qo’yilishi mumkin. 
Bu holda har bir to’lov vedomostida qaysi tartib raqami bo’yicha ish haqi 
berilganligi va uning jami summasi ko’rsatiladi. Ushbu yozuv kassir, bosh 
buxgalter va auditor imzolari bilan tasdiqlanadi.
Shuningdek, kassani tekshirishda kassada saqlanayotgan qimmatli qog’ozlar 
(aktsiyalar, obligatsiyalar, sertifikatlar va boshqalar), YoMM talonlari, qat’iy 
hisobot blankalari, sanatoriya va dam olish uylari yo’llanmalari, aviachiptalar va 
boshqa qimmatli qog’ozlar ham tekshirilib, ularning mavjudligi dalolatnomada 
ko’rsatiladi.
Auditor kassadagi pul mablag’larini tekshirish bilan birga ayni paytda seyflar 
(o’tda yonmaydigan shkaflar), kassaning jihozlanishi, ish kunining oxirida kassa 
eshiklari va seyflar (shkaflar) muhrlanishi, signalizatsiya o’rnatilganligi va uning 
ishlashi, kassani qo’riqlashning tashkil etilishi, kassir «olindi», «to’landi» degan 
shtamplar bilan ta’minlanganligi ham tekshiriladi.
Butun tekshirilayotgan davrga tegishli barcha kassa hujjatlari yoppasiga 
tekshirilishi shart.
Auditor bankdagi hisob-kitob schyotidan olingan pullarni to’liq va o’z vaqtida 
kirim qilinganligini tekshirishda muomalalarni o’zaro taqqoslash usulini qo’llaydi. 
Bunda № 1-jurnal orderining vedomost tomonida 5010–«Milliy valyutadagi pul 
mablag’lari» schyotining debeti bo’yicha aks ettirilgan summalarni №2-jurnal 
orderda aks ettirilgan. 5110–«Hisob-kitob schyoti»ning kredit oborotlari bilan 
solishtiriladi ular bir-biriga to’g’ri kelishi shart.
To’g’ri kelmaslik hollari uchraganda summalar kassa kirim orderlari, bank 
ko’chirmalari, kassir hisobotlari, cheklar koreshoklari bilan solishtiriladi, zarur 
hollarda esa bevosita bank muassasasida tekshiriladi.
Agar bank ko’chirmalarida o’chirilgan, to’g’rilangan, shuningdek, qoldiqlar 
to’g’ri kelmasa, bankdagi hisob-kitob schyotidan ishonchli ko’chirmani olish 
zarur.

---

Kassa muomalalarini tekshirishda kassa hisobotiga ilova qilingan hujjatlarning 
quyidagi shakllaridan foydalaniladi: KO-3 yoki KO-3
a
shakl. «Kirim
va chiqim kassa hujjatlarini ro’yxatga olish jurnali», ordersiz 
rasmiylashtiriladigan pul kirimi hujjatlari, KO-4 shakl «Kassa daftari», KO-5 shakl 
«Kassir tomonidan qabul qilingan va berilgan pullarni hisobga olish daftari», 5010 
«Milliy valyutadagi pul mablag’lari», 5020-«Xorijiy valyutadagi pul mablag’lari», 
5520-«Chek daftarchalari», 5610-«Pul ekvivalentlari», 5710- 
«Yo’ldagi pul mablag’lari» va 5810-«Qimmatli qog’ozlar» schyotlari 
yuritiladigan hisob registrlari (Jurnal-orderlar, vedomostlar, daftarlar, Bosh daftar, 
tegishli sanaga tuzilgan balanslar va boshqalar).
Bunda kassa hujjatlarini rasmiylashtirishga ham e’tibor berish zarur, xususan 
har bir hujjatda oluvchilar imzosi borligi; kirim hujjatlariga «olindi» degan, chiqim 
hujjatlariga esa «to’landi» degan shtamplar bosilganligi hamda ularning sanasi 
ko’rsatilganligi, shuningdek, ularda o’chirilgan va tuzatilgan izlar yo’qligi 
aniqlanishi lozim.
Amaliyotda kassaga doir suiste’mol qilishlar asosan ish haqi va hisobdor 
summalar bo’yicha ko’p uchraydi. Bunda vedomostlarga «o’lik jonlar»ni kiritish, 
berilishi lozim bo’lgan jami summani oshirib ko’rsatish, kassa hisobotiga qayta 
qo’shish maqsadida chiqim hujjatlarini oldingi kassa hisobotlaridan chiqarib olib, 
sanasini o’zgartirish va tuzilayotgan kassa hisobotiga kiritib, undagi summani 
ikkinchi marta hisobdan chiqarish hollari ham uchraydi. Auditor bulardan tashqari 
kassa muomalalarini tekshirish jarayonida quyidagilarga ham alohida e’tibor 
berishi lozim:
*
tekshirilayotgan kassaning korxonada har chorakda to’satdan tekshirilishi;
*
kassirning kassa hisobotlarini o’z vaqtida topshirishi;
*
kassa hisobotlarida va kassa daftarida hisobotlarni hamda unga ilova qilingan 
hujjatlarni tekshirishga qabul qilinganligi to’g’risida bosh buxgalter yoki 
muovinining imzosi borligi;
*
ish haqi berish, xizmat safari va xo’jalik sarflariga va boshqa maqsadlar uchun 
bankdan olingan pullarning maqsadga muvofiq ishlatilishi;

---

*
kassa qoldiqlarining tekshirilayotgan korxona uchun bank tomonidan 
belgilangan limitga to’g’ri kelishi;
*
berilmagan ish haqi summalari va realizatsiyadan tushgan nakd pul 
daromadlarining bankka o’z vaqtida topshirilishi;
*
naqd pullarni begona shaxslarga ishonchnomasiz berish hollari va shunga 
o’xshashlar;
*
to’lg’azilmagan cheklarga rahbar va bosh buxgalter tomonidan imzo 
qo’yilishi va cheklarni kassirga bankdan pul olish chog’ida mustaqil to’ldirish 
uchun berish hollari;
*
chek daftarchasi bosh buxgalter seyfida saqlanishi o’rniga amaldagi tartibni 
buzib, kassirga berib qo’yilganligi;
*
korxonada «Kassa kirim va chiqim hujjatlarini qayd qilish daftari» (KO-3 
shakl) va «Kassa daftari» (KO-4 shakl)ning mavjudligi, daftarlarning barcha 
varaqlari raqamlanib, oxirgi betida varaqlar soni ko’rsatilganligi, ip o’tkazib 
boglanganligi hamda rahbar va bosh buxgalter imzosi bilan tasdiqlanib 
muhrlanganligi;
*
kassa orderlari va boshqa pul hujjatlarida tegishli mansabdor shaxslar va pul 
oluvchilar imzolarining mavjudligi va ularning haqiqiyligi;
*
kassa hujjatlariga maxsus shtamp bosilishi;
*
pul mablag’lari, xarajatlar va boshqa balans schyotlariga olib borilib hisobot 
taqdim etilmaydigan muomalalarning qonuniyligi;
*
kassa muomalalariga oid schyotlar boglanishlari (korrespondentsiyalari) ning 
to’g’riligi;
*
to’lanmagan summalarning o’z vaqtida deponentga o’tkazilishi va h. k.
Auditor bunday faktlar mavjud bo’lganda bu muomalalarning sababini, ular 
kimnning farmoyishi bilan amalga oshirilganligi va buning orqasida suiste’mol 
qilish berkitilmaganligini ham aniqlashi lozim.

---