I qism. Fotometriya asoslari

2.2.4. Obyektning yorqinlik intervalini aniqlash 
Obyektning ravshanlik intervalini aniqlash uchun ikkita usuldan 
foydalaniladi: bevosita va bilvosita. Bevosita usulda maksimal va 
minimal ravshanlik yarkomer bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘lchanadi. Biroq, 
ba’zi bir sabablarga ko‘ra bu ravshanliklarni o‘lchashning iloji bo‘lmasa, 
unda ularning intervali ko‘p hollarda bilvosita usul bilan yetarlicha aniq 
baholanishi mumkin. Bilvosita usul ob’ektning yorqinlik intervalini 
(yorqinlik kontrasti) baholashdan va ob’ektdagi amalda bo‘lgan 
yoritilganlik intervalidan (yoritish kontrasti) tashkil topadi. 
Ikkinchi usulning imkoniyati quyidagi ravshanlik intervalining 
yoritish kontrastiga va yorqinlik kontrastiga bog‘lanishiga asoslangan.
Maksimal ravshanlik B
2
, minimal ravshanlik B
1
bo‘lsin. Qaytgan 
yorug‘lik hisobiga yoritilgan ob’ektdagi bu ravshanliklar quyidagicha 
ifodalanadi:
B
2
= E
2
·ρ
2
; B
1
= E
1
·ρ
1
(2.1) 
bu yerda, E
2
va E
1
– ob’ektning maksimal va minimal yoritilganligi,
ρ
2
va ρ
1
– maksimal va minimal qaytarish
koeffitsientlari. 
U holda ob’ekt ravshanligining intervalini quyidagicha ifodalash 
mumkin: 
B
2
/ B
1
= (E
2
·ρ
2
) / (E
1
·ρ
1
) yoki B
2
/ B
1
= (E
2
/ E
1
ρ
2
)·(ρ
2
/ ρ
1
), (2.2) 
ya’ni ikkita kasrning qo‘paytmasi ko‘rinishida bo‘lib, bulardan birinchisi 
yoritish kontrastini, ikkinchisi esa ob’ekt yorqinligining kontrastini 
ifodalaydi 
Demak, ob’ektning sirtidan qaytgan yorug‘lik hisobiga 
yaltirayotgan ob’ektning ravshanlik intervali yoritish kontrastini 
yorqinlik kontrastiga ko‘paytmasiga teng (chegaraviy) deb hisoblash 
mumkin. Uning bu chegaraviy kattaligi,qachon maksimal yoritilganlik 
maksimal qaytarish koeffitsientiga, minimal yoritilganlik esa minimal 
qaytarish koeffitsientga to‘g‘ri kelgan holatga tegishli bo‘ladi. Biroq 

---

101 
kinotasvir ob’ektida bunday holat kuzatilmasligi ham mumkin yoki faqat 
yoritilganliklar qaytarish koeffitsientlari bilan to‘g‘ri kelgan qandaydir
fursatda kuzatilishi mumkin. Prinsip jihatdan teskari birikma holati, 
ya’ni maksimal yoritilganlik minimal qaytarish koeffitsientga, minimal 
yoritilganlik maksimal qaytarish koeffitsientiga to‘g‘ri kelgan holat ham 
bo‘lishi mumkin. Unda yoritish kontrasti va yorqinlik kontrasti 
qiymatlarining katta bo‘lishligiga qaramasdan ravshanlik intervali uncha 
katta bo‘lmaydi, hatto birgacha kamayib qolishi ham mumkin. 
2.2 formuladan muhim amaliy hulosa kelib chiqadi: 
1) bir xil yoritilgan ob’ektning ravshanlik intervali uning yorqinlik 
kontrastiga teng (masalan, chizilgan kadrdan nusxa olib ko‘paytirish 
holati); 
2) bir xil tusda bo‘yalgan ob’ektning ravshanlik intervali uning 
yoritish kontrastiga teng (masalan, gipsli modellarni tasvirga olish 
holati). 
Agar operator kerakli fakturalarning yorqinliklari bo‘yicha yaxshi 
orientir ola olsa va ular to‘g‘risida o‘lchashlarga murojat qilmasdan fikr 
yuritaolsa, unda ravshanlik intervalini bilvosita baholash juda 
soddalashadi. Bunda maydonlarning yorqinliklari ma’lum bo‘lgan 
naxorat qiluvchi kulrang shkala katta yordam berishi mumkin. Agar 
ob’ekt bir vaqtning o‘zida qora duxoba va toza oq buyumlar kabi 
fakturalarni o‘z ichiga olgan bo‘lsa, unda uning yorqinlik kontrastining 
chegaraviy qiymati, avval aytilgandek taxminan 80 ga teng bo‘ladi. Eng 
ko‘p qo‘llaniladigan yoritish kontrastlari, yorug‘ soyali yoritishda, 
taxminan 2 dan 4 gacha o‘zgaradi. Tabiatda yozda yoritish kontrasti 
bulutsiz ob-havoda taxminan 8-10 ga teng bo‘ladi.