I qism. Fotometriya asoslari

 
1.1.3. Fotometriya usullarining qo‘llanilishi
Fotometriyaning ikkita umumiy usuli mavjud: 
1) vizual fotometriya, bunda solishtirilayotgan ikkita maydon 
ravshan-liklarini 
mexanik 
yoki 
optik 
vositalar 
yordamida 
tenglashtirishda inson ko‘zining ravshanlik farqlarini idrok etish 
qobiliyatidan foydalaniladi; 
2) fizikaviy fotometriya, bunda ikkita yorug‘lik manbalarini 
solishtirishda boshqa turdagi har xil yorug‘lik priyomniklaridan 
foydalaniladi. 
Masalan 
vakuumli 
fotoelementlar 
hamda 
fotoko‘paytirgichlar, yarimo‘tkazgichli fotodiodlar va boshqalar.
Ikkita usulda ham natijalar universal ahamiyatga ega bo‘lishi 
uchun kuzatish sharoiti (yoki asboblarning ishlashi) shunday bo‘lishi 
kerakki, bunda fotometr har xil to‘lqin uzunliklarni MKOning «standart 
kuzatuvchi» siga aniq mos holda sezishi kerak. O‘lchash davomida 
chiroqning yorug‘lik chiqarishi o‘zgarmasligi ham muhim. Bunday 
sharoitda ham tokni, ham kuchlanishni stabillash uchun ancha murakkab 
elektr apparaturasi talab qilinadi. Eng aniq fotometrik o‘lchovlarda 
chiroqdan o‘tayotgan tokni (2 ÷ 3)∙10
-3
% gacha aniqlikda stabillashga 
to‘g‘ri keladi.

---

36 
Vizual fotometriya. 
Vizual fotometriyaning tarixi ajoyib olim 
P.Bugerdan (1698-1758) boshlanadi. U 1729 yilda yorug‘likning ikkita 
oqimini solishtirish usulini kashf qildi va fotometriyaning deyarli 
hamma asosiy tamoyillarini shakllantirdi. 
Bundan so‘ng I.Lambert (1728-1777) fotometriya nazariyasini 
sistemaga soldi. Bundan keyingi fotometriyaning rivojlanishi asosan 
mana shu usullarni takomillashtirish yo‘li bilan bordi. 
Hozirgi paytda vizual fotometriya cheklangan holda, masalan, o‘ta 
kuchsiz yorug‘lik oqimlarini o‘lchashda fizik fotometriyaning 
natijalarini bir xil ma’noda tushuntirish qiyin bo‘lganda qo‘llaniladi. 
Gap shundaki, ravshanlikning 0,01-1 kd/m
2
qiymatlari oralig‘ida 
ko‘zning sezgirligi yorug‘likga (kunduzgi yoki fotoopik) muvofiq 
moslashuvidan qorog‘ilikka (xira yoki skotopik) muvofiq moslushuvga 
silliq (ravon, bir xil) o‘zgaradi. Shu sababli, vizual fotometriyaning 
bo‘lishi mumkin bo‘lgan natijalari bilan kelishishini ta’minlash uchun 
fizik (elektr) fotometrning spektral sezgirligi qanday bo‘lishiligini 
oldindan aytish mumkin emas. Kandelani aniqlashda qatnashgan yuqori 
haroratli kovak jismning energetik taqsimotiga mos keladigan yorug‘lik 
manbasi ravshanliklarining bunday diapazoni uchun to‘g‘ri metodika 
vizual solishtirishdir. (Yorug‘likning bunday manbasi sifatida tok 
kuchining ba’zi bir qiymatlarida chulg‘omli elektr chirog‘i hizmat qilishi 
mumkin). Yorug‘lik oqimining juda kichik qiymatlarida 1959 yilda 
halqaro kelishuv bo‘yicha qabul qilingan ikkilamchi (xira) etalondan 
foydalaniladi. Bu qandaydir bir xil ma’noga ega bo‘lmagan fotoelektrik 
o‘lchovlarni o‘tkazish imkoniyatini beradi. 
Bir sirtning ravshanligi boshqa sirtning ravshanligiga nisbatan 
qan-chalik katta ekanligini vizual aniqlash mumkin emas. Biroq, agar bu 
ikki sirt bevosita bir biriga tutash bo‘lsa, ularni chegaralovchi chiziqning 
yo‘qo-lishi bo‘yicha ravshanliklarining tengligini 1% gacha yoni undan 
ham aniqroq aniqlikda aniqlash mumkin. Bunday solishtiriluvchi 
maydonni hosil qilish uchun ko‘plab har xil qurilmalar ishlab chiqilgan. 
Masalan, Lyummer-Brod-xun kubigi deb ataluvchi bunday
qurilmaning sxemasi 1.3, a - rasmda ko‘rsatilgan. Bu optik shishadan
tayyorlangan uch qirrali ikkita prizmadan tuzilgan. Bunda, bitta 
prizmaning kontaktli qirrasi salgina yumoloqlangan bo‘ladi. Natijada 
qisman optik kontakt hosil bo‘ladi va bu kontaktdan yorug‘lik to‘g‘ri 
o‘tadi. Prizmaning bir biriga tegib turmagan joylaridan yorug‘lik to‘la 
qaytadi. Ko‘pincha, yorug‘lik ikkita manbadan qarama qarshi 
tomonlardan tushishi maqsadga muvofiq bo‘lganligi sababli, 1.3, b - 

---

37 
rasmda 
ko‘rsatilgan 
sxema 
qo‘llaniladi. 
Kuzatuvchi, uncha 
kattalashtirmaydigan mikroskop orqali solishtiriladigan maydonlarni 
ko‘radi (1.3, c - rasm). 
 
1.3-rasm. Ikkita manbaning yorug‘lik kuchini solishtirish uchun qo‘llaniladigan 
LYUMMER – BRODXUN KUBIGINING SXEMASI. a – kubikni tashkil etuvchi 
ikkita prizma; b – ularning fotometrik kallakda joylashishi; c – mikroskopning O 
okulyarida ko‘rinadigan solishtiriluvchi maydonchalar. Yorug‘lik S
1
manbadan
to‘g‘ri teleskopik trubaga o‘tadi, S
2
manbadan tushgan nur esa unga 2-prizmadan 
ichki qaytganidan so‘ng tushadi. Natijada ikkita umumiy markazli ellipslar tasviri 
shakllanadi.
Ikkita solishtiriluvchi maydonchalarning bir xil ravshanlikga ega 
bo‘lishligini ta’minlash uchun, juda bo‘lmaganda yorug‘lik 
manbalarining bittasining yorug‘lik oqimini boshqarilishini ta’minlash 
kerak. 
Laboratoriya 
o‘lchovlarida 
solishtirilayotgan 
chiroqlar 
yo‘naltiruvchi bo‘yicha siljitiladigan tutqichlarga mahkamlanadi. 
Yetarlicha qattiq va to‘g‘ri bo‘lgan bunday yo‘naltiruvchi fotometrik 
kursi deyiladi (1.4-rasm). Fotometrik kallak (1.2,b-rasmda ko‘rsatilgan 
turi) qo‘zg‘almas holatda o‘rnatiladi. Agar bitta chiroq ekrandan X
1
masofada mahkamlangan, boshqasi X
2
masofaga surib qo‘yilgan bo‘lsa 
va bunda solishitiriluvchi maydonchalarning ravshanligi bir xil
bo‘lgan taqdirda, ikkita chiroqning yorug‘lik kuchlari J
1
va J
2 
ning 
nisbati quyidagi tenglik bilan aniqlanadi: 
J
1
/X
1
2
= J
2
/X
2
2
. (1.9)