Samarqand davlat universiteti қозон миллий тадқИҚотлар технология университети

1.2-misol.
Agar talaba asl nusxani (o„sha kokpit, bir xil boshqaruv 
paneli, bir xil qurilmalar) takrorlangan muhitida, samarali ishlatish va 
"nazorat" jarayoni boshqarish sharoitida bo„lsa, kosmik kemalar va 
samolyotlardan tortib kimyoviy-texnologik qurilmalargacha bo„lgan 
murakkab sistemalarni boshqarish ko„nikmalarini o„zlashtirish uchun 
immitatsion modellashtirishdan foydalanish juda yaxshi samara beradi. 
Shu bilan birga, asboblarning ko„rsatkichlari haqiqiy jarayonda 
bo„layotgan ko„rsatkichlarga juda to„g„ri keladi. Yagona farq shundaki, 
operator jarayonni emas, balki uning kompyuter modelini boshqaradi.
Eslatma sifatida shuni ta‟kidlash mumkinki, modellashtirish 
usulining o„ziga xos xususiyati sifatida moddiy modelning mavjudligini 
qayd etish o„rinli. Agar model matematik bo„lsa, uning tadqiqot 

---

12 
jarayonida (matematik modellashtirish) kompyuter moddiy model bo„lib 
xizmat qiladi. Fikrlar va modellashtirish usullarining yanada rivojlanishi 
bu bayonot to„g„ri emasligini ko„rsatdi. Matematik model, agar sodda 
bo„lsa, qog„ozda, hatto ba‟zida yoddan ham o„rganilishi mumkin. 
Modellashtirishni ajratib turadigan asosiy narsa bu faqat tenglamalarni 
chiqarish yoki yechish emas, balki har xil sharoitda ob‟ektning xatti-
harakatini o„rganishdir. 
Bu erda quyidagilarni ta‟kidlash lozim. Aqliy sxemani ob‟ekt deb 
atash umuman to„g„ri emas. Agar sistema atamasi asl va model uchun 
ishlatilsa, yanada qat‟iy formulalar olinadi. 
Sistema - bu bir-biri bilan bog„langan va o„zaro ta‟sir qiladigan har 
qanday elementlarning yig„indisi. Bundan tashqari, sistemaning 
mavjudligi uchun o„zaro bog„liqlar ta‟sirlarining tabiati elementlar 
majmuasidan muhimroqdir. O„zaro bog„liqlar majmuasi sistema tuzilishi 
deb ataladi. 
1.3-misol.
Ombordagi kimyoviy ishlab chiqarish uchun uskunalar 
to„plami hali sistema emas. Bu uskuna jarayonning tuzilishiga muvofiq 
ulanganidan va u ishlay boshlagandan so„nggina, o„sha qurilmalar, 
mashinalar, kommunikatsiyalar majmui sistemaga aylandi. 
Sistema elementlari, avvalgi misolda bo„lgani kabi, ba‟zi 
mahsulotlar yoki hatto ba‟zi moddiy ob‟ektlar bo„lishi shart emas. Biz 
uchun jarayonni sistema sifatida ko„rib chiqish muhim, uning 
elementlari oddiy jarayonlar (bosqichlar). Shunday qilib, kimyoviy-
texnologik jarayon-bu kimyoviy o„zaro ta‟sirlar, issiqlik va massa 
uzatish jarayonlari, oqimlar harakati va boshqalarga xayolan 
bo„linadigan sistema. Bosqichlarning bir-biri bilan qanday bog„liqligini, 
ularni bir-biriga qanday ta‟sir qilishini tushunmasdan jarayonning 
ma‟nosini tushunish yoki uni boshqarish mumkin emas. Boshqa 
muammolar elementlari matematik ifodalar bo„lishi mumkin bo„lgan 
sistemalarni o„z ichiga oladi (masalan, tenglamalar sistemasi), fikrlar 
(masalan, qarashlar sistemasi), so„zlar (har qanday matn - bu sistema) va 
boshqalar. Vaqt o„tishi bilan o„zgarmaydigan statik (tenglamalar 
sistemai, qadimiy matndagi so„zlar sistemai) va dinamik sistemalar 
mavjud. Oddiy dinamik sistema "yashaydi", atrofdagi dunyo bilan 

---

13 
doimo aloqada bo„lib, o„zgarib turadi. Ko„pincha, ma‟lum bir 
sistemaning elementlari o„zlari sistemalardir. Bunday elementlar quyi 
sistemalar deb ataladi.