O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

mm
gacha b o ‘ladi. Voyaga yetgan 
odamda ikkala yarim shar p o ‘stlog‘ining um um iy yuzasi 1450 dan 1700 
sm 2
gacha. K atta y arim sh a rlar p o ‘s tlo g ‘idan 12 m illiard d an 18 
m illiardgacha neyron bor.
Katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining tuzilish xususiyati shuki, nerv 
hujayralari ustm a-ust bir necha qavat bo‘lib yotadi. Bu qavatlar quyidagi 
xususiyatlari bilan farq qiladi.
' M olekulyar qavat degan 
I qavat
nerv hujayralari kam b o iib , asosan 
nerv tolalarining chigalidan tarkib topgan.
I I qavat
mikroskopik preparatlarda yumaloq, uchburchak va ko‘p 
burchak donalar shaklidagi mayda (diametri 4-8 
mk
) hujayralar qalin 
joylashganidan tashqi donador qavat deb ataladi.
III qavat
dastlabki ikki qavatga nisbatan qalinroq b o iib , unda katta- 
kichik piramidal hujayralar bor.
I V qavat
ichki donador qavat deb ataladi. Ikkinchi qavat kabi, bu 
qavat ham mayda hujayralardan tu zilg an . Voyaga yetgan organizm katta 
yarim sharlar po‘stlog‘ining b a’zi qismlarida bu qavat boim asligi mumkin; 
masalan,, yarim sharlar p o ‘stlog‘ining m otor sohasida bu qavat yo ‘q.
V q a v a t
B e sn in g k a tta p ira m id a l h u ja y ra la rid a n ib o rat. B u 
h u ja y ralarn in g y u q o ri q ism id an y o ‘g ‘on o ‘siq - d en d rit chiqib, 
p o ‘stloqning yuza qavatlarida k o ‘p m arta shoxlaydi. Ikkinchi uzun o ‘siq
- akson katta piramidal hujayralardan oq m odda ichiga kirib, p o ‘stloq 
ostidagi yadrolarga yoki orqa m iyaga y o i oladi.
VI q a va t
m u ltifo rm qavat b o i i b , u ch b u rch ak yoki duksim on 
hujayralardan ib o ra t.»
Katta yarim sharlar po‘stlog‘ining neyronlarini funksional jihatdan 
uchta asosiy guruhga ajratsa b o ia d i. Spesifik afferent y o ila rn in g
uchinchi neyronlaridan chiqadigan aksonlar qaysi hujayralarda tugasa, 
o ‘sha h u ja y ra la r b irin ch i g u ru h g a k ira d i. B u h u ja y ra la r k o ‘ruv 
do‘mboqlarining yadrolaridan katta yarim sharlar p o ‘stlog‘iga keluvchi 
afferent impulslarni qabul qilgani uchun 
sensor hujayralar
deb atalsa 
b o ia d i. Asosan yulduzsim on neyronlar shunday funksiyani o ‘taydi,
144

---

bunday neyronlar po‘stloq sensor sohalarining III va IV qavatlarida 
ayniqsa ko‘p.
jM iyaning pastrog‘idagi b o iim la rig a - p o ‘stloq ostidagi yadrolarga, 
miya uzaniga va orqa miyaga impuls yuboruvchi hujayralar ikkinchi 
guruhga kiradi. Bu katta
piram idal neyronlar
b o iib , ularni birinchi marta 
V.A.Bes 1874 yilda tasvir etgan. Ular yarim sharlar po‘stlog‘idagi motor 
sohaning asosan V qavatida to ‘plangan. Bu neyronlarni 
m otor
yoki 
effektor hujayralar
deb hisoblashadi. Katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining 
effektor funksiyasini yuzaga chiqarishda ba’zi duksimon hujayralar ham 
q a tn a s h a d h j
Yarim sharlar p o ‘stlog‘nining bir yoki turli sohalardagi har xil 
neyronlarni o‘zaro bogiaydigan hujayralar uchinchi guruhka kiradi. Ular 
kontakt yoki oraliq neyronlar deb ataladi. M ayda va o ‘rtacha piramidal 
neyronlar bilan duksimon hujayralar shular jumlasidandir.
Katta yarim sharlar p o ‘stlog‘i olti qavat hujayralardan tuzilishi bilan 
birga, nerv tolalarining tuzilishi ham murakkab. Yarim sharlar po‘stlog‘ida 
uning turli qismlarini birlashtiruvchi gorizontal tolalar va kulrang moddani 
oq moddaga bog‘lovchi radial tolalar bor. Nerv tolalari ham 6 qavat b o iib
yotadi. Ularning tuzilishi va o ‘zaro munosabatlari hujayra qavatlarining 
tuzilishidan ham murakkabroq va o ‘zgaruvchandir.
Yarim sharlar p o ‘stlog‘i hujayra tuzilishining yuqorida keltirilgan 
tasviri bir qadar chizmali tasvirdir, chunki p o ‘stloqning turli sohalarida 
qavatlam ing rivojlanish darajasi anchagina tafovut qiladi.
SfC atta y arim sh a rla r p o ‘s tlo g ‘i h u ja y ra la r ta rk ib i va tu z ilish
h u su siy atlarig a qarab, 
p o ‘stloq m aydonchalari
degan b ir qancha 
qism largaboiinadi. Odamda 52 hujayra maydonchasiborligini aniqlagan. 
Brodm anning sitoarxitektonik kartasi halqaro m iqyosda keng e ’tiro f 
etiladi. Hujayra maydonchalarining batafsilroq sinflanishini Moskva miya 
instituti tak lif etgan. 
j
УкаШ yarim sharlar p o ‘stlog ‘idagi elektr hodisalar.
K atta yarim
sharlar p o ‘stlog‘ining yuzasiga yoki bosh terisiga ikkita elektrod qo‘yib, 
kuchaytirgichga ulansa, elektr potensiallam ing shaklli amplitudasi va 
chastotasi turlicha b o ig a n uzluksiz tebranishlarini qayd qilsa b o ‘ladi. 
Bu tebranishlar yozuvi 
elektroensefalogramma
deb tekshirish usulining 
o ‘zi esa 
elektroensefalografiya
(encephalon-miya so‘zidan) deb ataladi. 
E lektroensefalogram m ani V.V.Pravdich N em inskiy 1913 yilda torli 
g alvanom etr yordam ida birin ch i m arta h ayvonlarda qayd qilgan. 
K eyinchalik G.Berger elektron kuchaytirgich texnikasini tadbiq etib, 
odamning shikastlanmagan bosh terisi orqali elektroensefalogramma
145

---

olish m um kinligini k o ‘rsatib berdi. Bu usul o ‘sha vaqtdan buyon 
exp erim en tal va klinik tadqiqotlarda keng rasm b o id i.
JEJektroensifalogrammani ajratib olishning ikkita usuli: 
bipolyar
va 
m onopolyar
bor. Bipolyar usulda katta yarim sharlar po‘stlog‘iga yoki 
bosh terisining tegishli bo iak la rig a ajratuvehi ikkita elektrod qo‘yiladi. 
Bu holda yarim sharlar po‘stlog‘inig elektrodlar ostidagi qismlari o ‘rtasida 
elektr potensiallari ayirm asining tebranishlarini elektroensefalograf 
asbobda qayd qilinadL*|
^M o n o p o ly ar usulda bit elektrod 
(faol elektrod)
p o ‘stloq sohasiga 
qo‘yiladi, ikkinchi (
indiferent
) elektrod odam q u lo g in in g yum shog‘iga 
yoki hayvonning burun suyagiga joylashtiriladi. Bu usulda faol elektrod 
ostidagi potensiallaming tebranishlari qayd qilinadi. Odam bosh terisidan 
ajratib olinadigan potensiallar amplitudasi 5-10 dan 200-300 
mkv
gacha, 
chastotasi sekundiga 0,5 dan 70 tebranishgacha va undan ortiq b o ia d i.)
Yarim sharlar p o ‘stlog‘i va p o ‘stloq ostidagi tuzilm alam ing turli 
qism larida elektr potensiallarining tebranishlari o ‘rtasidagi o ‘zaro 
m unosabatlar elektroensefalografiya usuli bilan o ‘rganiladi. Buning 
uchun ko‘p kanalli elektroensefaloraflar ishlatiladi, bu asboblar miyaning 
4 dan 32 tagacha nuqtasidagi elektr faolligini bir y o i a qayd qilishga 
im k o n b e ra d i. M .N .L iv a n o v v a V .M .A n a n ev t a k l i f e tg a n
elektroensefaloskopiya
usuli bu jihatdan yanada katta imkoniyatlar ochib 
b e ra d i. U lar y a sa g a n a sb o b -e le k tro e n se fa lo sk o p y arim sh a rla r 
p o ‘stlog‘ining 50ta va hatto lOOta b o iag id ag i elektr faolligini yorib va 
ravshanligini uzluksiz o‘zgartirib turadigan nuqtalar shaklida qayd qiladi. 
Shu nuqtalam ing hammasidagi potensiallar tebranishi o ‘rtasida mavjud 
munosabatlami analiz qilish uchun elektron hisoblash mashinalaridan 
foydalaniladi.
Elektroensefalogramma ritmlari.
Elektr tebranishlarining chastotasi, 
ampilitudasi va fiziologik xarakteristikalari jihatidan elektroensefalo- 
grammada to ‘rtta asosiy tip tafovut qilinadi.
M fa -ritm
potensialning deyarli sinusoida shakldagi, sekundiga 8-13 
chastotali, 50 
mkv
gacha ampilitudali ritmik tebranish-laridan iborat. 
Tekshirilayotgan kishi jism oniy va aqliy tinchlik sharoitida yotib yoki 
qulay kresloda o ‘tirib, muskullami bo‘shashtirgan va k o ‘zlarini yumgah 
holda tashqaridan ta ’sir olmayotgan bo ‘ Isa, alfa-ritm 
t
ro ‘y-rost seziladijA ksari tadqiqotchilam ing fikricha, yarim sharlar 
p o ‘stlog‘ining alfa-ritm k o ‘proq doim iyligi bilan ta ’riflanadigan va 
ampilitudasi kattaroq b o ia d ig a n ikkita sohasi bor: shulardan biri ensa 
b o iag id a, ikkinchisi tepa boiakdaV ibw a 
bo ‘lagidagi alfa-ritm
yarim
146

---

sharlar p o ‘stlog‘ining k o ‘ruv sohasida vujudga keladi; qoidaga o ia ro q , 
k o ‘rlarda b o im ay d i yoki sust bilinadi. 
Tepgbojlakdagi aljctzitm Roland
ritmi
deb ataladi, ehunki u proprioreseptiv (harakat) analizatoming miya 
p o ‘stlog‘idagi uchini o ‘z ichiga olgan Roland sohasining faolligiga 
b o g iiq .
B eta-ritm
•' **—^
4
'
.
-
|
Alfa-ritm
50 
km V
Geta-ritm