Mavzu: Monopoliya va bozor modellari Reja

 Bozorning asosiy modellari 
 
Monopoliyaning o`sishi, uning raqobatga ta`siri bozorning shakllanishini 
o`zgartiradi. Bu quyidagi jadvalda o`z aksini topgan.
Sof raqobat 
modeli asosan yuqorida qayd qilingan sharoitlarga mos keladi. 
Bunda baho shakllanishi to`la erkin holda yuz beradi va sotuvchilar, xaridorlar juda 
ko`p bo`ladi. Bularning kelishib olib ish tutishlari, ozchilikning bozorda hukmini 
o`tkazishi, bir qism sotuvchilarning bahoni o`zgartira olishi mumkinligining 
imkoni bo`lmaydi. Ilgarilari asosan shunday bo`lgan bo`lsa ham keyingi vaqtlarda 
bozor sharoitlari o`zgarib, deyarli sof raqobat ta`kidlab o`tilgan darajada 
bo`lmaydi. Bunga e`tibor berishning sababi shuki, hozirgi vaqtda ham bir necha 
tarmoqlardagi raqobat shu modelga xosdir. Shu bi-lan birga sof raqobat oddiy 
holatni aks ettirib, bunda "daromad" va "xarajatlar" tushunchalaridan yaxshi 
foydalanish mumkin. 
Sof monopoliyani 
olsak, bundagi eng muhim narsa mahsulot ishlab 
chiqarishning bir firma ixtiyorida 
bo`lishi va uning o`rnini oluvchining yo`qligi, ya`ni haqiqatan ham bozordagi 
tanholikdir. Chunki, monopoliyaning barcha xususiyatlari shundan kelib chiqadi. 
Bu modelning to`rt muhim tomonini ko`rsatish mumkin: 1) sotuvchi yakka, 
tarmoqning tengdoshi yo`q, chunki firma yakkayu-yagona; 2) sotiladigan mahsulot 
juda yuqori darajada bo`lib, undan yaxshirog`i yoki uning o`rnini bosadigani yo`q 

---

(ko`pincha ba`zi xomashyo va yangi mahsulot ta`minotchilariga xos); 3) 
monopolist bozorga o`z hukmini o`tkazadi, bahoni nazorat qiladi, tovarning 
bozorga kelishini o`z qo`lida ushlab turadi; 4) monopolist tomonidan raqiblar 
uchun bozorga kirish yo`li to`la to`siladi. Bunda uning yagonaligi ish bersa, 
zaruriyat tug`ilsa, sun`iy to`siqlar ham ishga solinadi. Ayniqsa bunda patent, 
litsenziyalardan to`la foydalanish mumkin. 
Hozircha shu bilan chegaralanib (chunki quyida yana monopolizmga 
qaytamiz), bundan keyingi model — monopollik raqobatni ko`rib chiqaylik. Bunda 
tanholik yoki ommaviylik sharoiti hukmron bo`lmay, bozorda nisbatan ishlab 
chiqaruvchilar ko`p bo`ladiyu, lekin ularning tovarlari bir xil bo`lmay, farqlanadi. 
Shuning uchun ham ishlab chiqaruvchilar va firmalar minglab bo`lmay, o`nlab 
bo`lsa etarli. Sof raqobatda standartli tovarlar yoki bir xil tovarlar bozorga olib 
chiqilsa, bunda tabaqalashtirilgan tovarlar olib chiqiladi. Tabaqalashtirish yoki 
turlilik mahsulot va xizmatlar sifatiga taalluqli bo`lgani tufashga iste`molchining 
bularga munosabati narx-navoga bog`liq bo`lmaydi. Aytaylik, vinolarning alohida 
xillari yoki bir xil turdagi shokolad kabilarni misol keltirish mumkin. Kiyim 
modalarida buning o`rni albatta katta. Bunda raqiblarga nisbatan bo`lgan ta`sir va 
munosabat faqat baholar orqali bo`lmay, tovar va xizmatlar turliligiga katta e`tibor 
berish yo`li bilan ham amalga oshadi hamda bu asosiy tamoyil bo`lib hisoblanadi. 
Bu modeldagi bozor, ya`ni monopolli raqobatning muhim xususiyatlaridan yana 
biri shuki, tarmoqqa kirish va ma`lum tovar bozorida ishtirok etish oson ko`chadi. 
Bunday bozor ishtirokchilari juda yirik ishlab chiqarishga ega bo`lmay, nisbatan 
katta bo`lmagan firmalar bo`lib, ularning xarajatlari uchun katta mablag` talab 
etilmaydi. 
Monopolli raqobatdagi monopollik mazmunini nima belgilaydi, degan savol 
tug`ilishi mumkin. Bunga javoban shuni aytish mumkinki, tovar xillari turliligi, sotuvga 
chiqariladigan tovarlarning farqlanishi va o`ziga xos monopol egalikning 
mavjudligi bozorda monopol hukmronlikni yuzaga keltiradi. Tovar ishlab 
chiqaruvchilarning yagona bo`lmay, yana boshqalarning bo`lishi va tarmoqqa 
kirish erkinligi mavjud bo`lishiga qaramay, o`z tabaqalashgan tovari yoki 

---

xizmatiga o`zi baho qo`yish imkoniga ega bo`ladi. Bundan tashqari bu bozorda 
mayda va o`rta ishlab chiqaruvchilar bilan birga yiriklari ham ishtirok etadi. 
Shuning uchun ham hozirgi zamon harbiy mamlakatlar bozori tuzilishida shu biz 
ko`rayotgan monopolli raqobat ustunlik qiladi. 
Keyingi model —