2 mundarija kirish. 1-bob. Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi shakllanishining nazariy va xukukiy asoslari

Tannarxni jarayonli kalkulyasiya qilishda xarajatlar tahlili va 
baholanishi.
Ishlab chiqarish xarajatlarning jarayonli kalkulyasiyasi bu 
sanoatda ommabop mahsulot ishlab chiqaruvchi, lekin jarayon doimo 

---

33 
takrorlanadigan operasiyalarga bulingan, ya’ni uzoq vaqt davomida 
ommabop mahsulot bir nechta qayta ishlaщ bosqichidan utadigan ishlab 
chiqarishda mahsulot ishlab chiqarish tannarxini hisoblash metodi. 
Ularga ximik, neftni qayta ishlash, tekstil, lak-buyoq, tegirmon, rezina 
texnik metallurgiya, shisha, tog’, sement sanoati korxonalari kiradi.
Jarayonli metod nosanoat sohasida ham qullaniladi, masalan, pochta 
xatlarini saralashda, uz-uziga xizmat qilish kafelarida va boshqalar. 
Jarayonli metodda mahsulot bir jarayondan boshqa jarayonga tuliq 
tayyor bulmaguncha utaveradi. Tayyorlash jarayoni bilan birgalikda 
ishlab chiqarish xarajatlarini yig’ilishi jarayoni ham olib boriladi. Har 
bir texnologik jarayon uchun tug’ri va egri xarajatlar aniqlanishi zarur. 
Xarajatlar xuddi kalkulyasiyaning namunaviy metodidagiday aniqlanadi. 
Hamma material xom ashyo mehnat haqqi uchun tug’ri xarajatlar, 
shunigdek, ishlab chiqarishning qushimcha xarajatlar hisobga olinadi. 
Namunaviy metodda egri hisoblangan xarajatlarni katta qismi jarayonli 
metodda tug’ri xarajat hisoblanadi. Masalan, ishlab chiqarish jarayonini 
nazorati uchun sarflar, jarayondagi uskunalar amortizasiyasi va 
boshqalar. 
Jarayonli metodning namunaviydan farqi xarajatlar hisobi obyektining 
tanlanishidadir. Birlik mahsulotning tannarxini aniqlanishi ikkala 
metodda ham hisoblash yuli bilan aniqlanadi, ya’ni ishlab chiqarishni 
jami tannarxini ushbu davrda ishlab chiqarilgan mag’sulotlar soniga 
bulish yuli bilan asosiy farq maxrajning kattaligida. Namunaviy metodda 
u kichik (masalan, bitta qadaqlovchi mashina), jarayonli metodda esa 
katta (masalan, ming metr, birlik, kub, galon va h.k.).