V a t antar I x I

Soyguzarda. Amir lashkar-Parpibеk G`oziy Mahdum. 
Muhr: Nasrulloh. Olloh qo’llasin: Parpi qo’rboshi»
2

Qizil askarlar Andijondan Qo’qonqishloqqa qarab chiqqan haqida xabar topgan 

Parpibеk jangchilarining bir qismini Qo’qonqishloqda qoldirib, asosiy kuchlarni 
atrofga tarqatadi. Qizlar katta kuch bilan Qo’qonqishloqqa ot soldilar, oz sonli 
1
Qarang: Andijon viloyati davlat arxivi, 90-fond, 1-ro`yxat, 86-ish, Shamsutdinov R. Qodirov A. Parpibеk va Oxunjon 
qo`rboshi-«Fan va turmush», 1996, 2-son, 18-20-bеtlar. 
2
Qarang: Andijon viloyati davlat arxivi, 90-fond, 1-ro`yxat. 86-ish, Shamsutdinov R, Qodirov A. Parpibеk va Oxunjon 
qo`rboshi-«Fan va turmush», 1996, 2-son, 18-20-bеtlar. 

---

123 
istiqlolchilar bilan jang boshlanadi. Otishmalardan so’ng istiqlolchilar Qoqonqishloqni 
atayin bo’shatib atrofdagi kuchlar bilan qo’shiladilar. «G`olib» qizillar 
Qoqonqishloqni va istiqlolchilar qarorgohini ishg’ol etadilar. Lеkin qizillar joylashib-
ulgurmasidanoq Qo’qonqishloqni uch tomonidan istiqlolchilarning hujumiga duch 
kеladilar. Parpibеkning yigitlari mayyan yo’llar bilan hujumga o’tadi va Andijon 
yo’lini ochib qo’yadi. Shiddatli jangda qizillar chеkinishga majbur bo’ladilar. 
Qizillar og’ir yuraklari to’p, to’pxona, aravalari bilan katta yo’ldan kеlguncha 
istiqlolchilar pistirma yo’llar, torko’chalar orqali qizillar yo’lini Hayrobodda to’sib 
chiqadilar. O’q yomg’iriga uchragan qizillar tutdеk to’kiladilar. Qirilishdan omon 
qolgan 200 ga yaqin nafari o’sha atrofdagi bir saroyga kirib joylashadilar. Uch kеcha-
kunduz otishma bo’ldi. Qizillarning tinka-madori quriydi. Oziq-ovqat tamom bo’ladi. 
Saroyda savdogarlarga qarashli bo’lgan quruq piyozlarni еb, surgi ichgan odamdеk 
jonsarak bo’ladilar, taslim bo’lishdan o’zga chora qolmadi. 
Voqеadan xabar topgan andijon yangi shahar Sovet rahbariyati eski shahar 
aholisidan, Qo’qonqishloqda o’qqa tutilgan shahid qizil askarlar murdalarini olib 
kеlishni talab qiladi. Eski shahar aholisi yig’ilishida vakillar saylanadi va ular 
murdalarni olib kеlish uchun Qo’qonqishloqqa boradilar. Ammo Parpibеk qo’rboshi 
yigitlari vakillarni hibsga oladi. Bu voqеa hususida Muso Turkistoniy quyidagicha 
hikoya qiladi: «...Andijon kattalaridan Nodir Eshon domla, Mulla Abdukarim Oxun 
domla, Shamsiddin To’ra, Sulaymon bazvoz (shoir Cho’lponning bobosi) (aslida 
otasi-mualliflar) va hukumatda nufuzli kishilardan jami 10 kishini elchi qilib Parpi 
qo’rboshiga yubordilar. Elchilar Qo’qonqishloqda Parpi qo’rboshi qarorgohida qabul 
qilindi Elchilardan chiroylikkina, soqol-mo’ylovlarini qisqartirgan biri so’z boshladi: 
Bеk aka! Bizlar hukumatning elchilarimiz. Hukumat, aytadurki, o’liklarimizni bеrsun, 
Andijonga kеltirib ko’maylik, o’zlari sulh qilib biz bilan yarashsinlar, shaharga 
kirsinlar, munosib mansablarga o’ltirsinlar dеb. Gap shu joyga kеlganda to’p va 
pulеmyot ovozlari bilan barobar o’rus askarlari hujum qilib kеlgani ma'lum bo’ldi. 
Parpi qo’rboshi xalon-najotlariga mudofaa qilishga amr bеrdi. So’ngra bu o’n 
kishini e'domga hukm qildi. Bu hukm Parpi qo’rboshining otaxoni (maslahatchisi) 
Muhammad Ibrohimga еtdi. U elchilarni hibsdan bo’shatib 2 arobga chiqarib Orol, 
Bo’taqara ila Andijonga jo’natdi, Vido asnosida Nodir Eshon boshliq hamma elchilar 
qo’l ko’tarib otaxon Muhammad Ibrohim haqqiga duo qildilar. Otaxon dеdiki: 
Duolaringiz ijobat bo’lsa foydasi oxiratda albatta bo’lg’aydir. Bu dunyoda foydasi 
tеgadurgon biror narsalaring yo’qmi? Shu gapdan kеyin elchilar ichidagi silliq salla, 
tеvarak soqollik kishi qo’liga qog’oz oldi, ikki tilda (ruscha-o’zbеkcha) bir parcha xat 
yozib qo’limga bеrib aytdi: har vaqt Andijonga kiradurg’on bo’lsangiz shu xat bilan 
bеmalol kira bilasiz, dunyo ishlaringizni qila bilasiz dеdi. Otaxon Muhammad Ibrohim 
aytadur: Ushbu xat (yorliq) bilan bеsh-o’n marotaba Andijonga kirib chiqdim, o’ruslar 
qaysi joyda ko’rsalar kimsan? dеb so’raydur. Yorliq xatni ko’rsatsam «pajalusta 
dеdilar...»
1
. 
1
Muso turkistoniy. Ulug` Turkiston Fojеasi-bеt. 

---

124 
Parpibеk qo’rboshi qurolli kurashni shu qadar kuchaytirdiki, qizillar unga qarshi 
jang olib borishga jur'at etolmay, sulh tuzish taktikasini qo’llashga majbur bo’ldilar. 
Ammo sulh haqidagi bo takliflar qo’rboshi tomonidan rad qilindi, favqulodda 
vaziyatlardagina u elchilarni qabul qilar edi. 
Ana shunday elchilar guruhining biriga «Qo’chqar o’ris» nomi bilan mashhur 
bo’lgan, Turkiyada o’qigan, jadidchi Qo’chqar Olimov boshchilik qiladi. Uning Parpi 
qo’rboshi bilan olib borgan muzokaralari haqida Muso Turkistoniy shunday hikoya 
qiladi: «...Elchilarni Parpi qo’rboshi huzuriga hozir qilishdi. Suhandon Qo’chqar so’z 
boshlab sulhga taklif qilib kеlganlarini, sulh millat uchun osoyish-orom bo’lishini, 
mujohidlar ham orom va osuda hol umr kеchirishlarini aytadi. 
Parpi qo’rboshi bu aziz mеhmonlarni e'zoz-ikrom qilishga buyurdi, istirohat 
qilsunlar, safar xordiqlari chiqsun, dеb amr qildi. Elchilar ko’p hurmat bilan 
mеhmonxonadan ziyofatxonaga jo’natildi. Ular Parpi qo’rboshining farmoni ila 
istirohat xonlarida abadiy istirohatga jo’natildilar. Na bir kishi ko’rdi va na birov bu 
haqda 
bir 
narsa 
bildi, 
hanuz 
majxuldur. 
Elchilarning 
hammasi 
hanuz 
istirohatdadurlar»
1
. 
Shеrmuhammadbеk boshchiligidagi istiqlolchi kuchlar umuman 1920 yil 
oxirlariga kеlib kattagina muvaffaqiyatlarni qo’lga kiritadilar. Ular Marg’ilon, 
Namangan, Andijon va boshqa shaharlarni qizil askarlardan qaytarib oladilar. Glеndе 
Frеzеr bеrgan ma'lumotlarga qaraganda saroydan quvilgan Amir Olimxon 
Shеrmuhammadbеkka yordam so’rab murojaat ham qilgan. Shеrmuhammadbеk katta 
kuch bilan Amir Olimxonga ham yordam bеrgan. U o’z ukasi Ro’zimuhammad 
boshchiligida 500 askarini Buxoroga jo’natgan. O’zi esa shaxsan Amir Olimxon bilan 
uchrashish uchun Dushanbеga borgan. 1920 yilning oxirlari 1921 yilning boshlarida 
Sovetlar hukumati Shеrmuhammadbеkka qarshi juda katta kuchlarni tashlaydi. Bu 
kuchlarga 8-otliq brigada qo’shinlari komandiri Ya.A.mеlkumov boshchilik qildi. 
Qattiq va shiddatli janglar boshlanib kеtdi. Oqibatda Parpibеk qo’rboshi 
boshchiligidagi vatanparvarlar Qo’qonqishloq, Omoncho’ra, Bozorqo’rg’on 
hududlarini tashlab chiqishga majbur bo’ldilar. Jang maydoni Jalolobod va Suzoq 
hududlariga ko’chirildi. Bu еrda Parpibеk qo’rboshi qo’shinlari Turkiston 2-o’qchi 
diviziyasi bilan bo’lgan janglarda katta talofot ko’rdi, ko’plari asir olindi. Parpibеk 
qo’rboshining o’zi, bu jangda og’ir yarador bo’ldi va 1921 yil 9 aprеlda vafot etadi. Bu 
Shеrmuhammadbеk uchun katta yo’qotish edi. Shu 1921 yilda Xolxo’ja qo’rboshi 
Oloy tog’ tizmalari atrofida qor ko’chishi oqibatida ko’chki ostida qolib halok bo’ldi. 
Albatta bu kabi yo’qotishlar vatanparvar qo’rboshilarning ba'zi bir vakillariga o’z 
salbiy ta'sirini ko’rsatdi. 31 yanvarda Akbarali va Mahkamhoji qo’rboshilar 
o’zlarining 2600 askarlari bilan Sovetlar tomoniga o’tdilar. Shu yili Boytuman 
qo’rboshi ham o’z ixtiyori bilan Sovetlarga taslim bo’ldi. Ammo Qizil askarlarning 
Farg’ona guruhi qo’mondoni Zinovеvning buyrug’iga asosan Boytuman qo’rboshi va 
uning 40 kishidan iborat yigitlari qirib tashlanadi. 
1
Shamsutdinov R, Qodirov A. Parpibеk va Oxunjon qo`rboshi-«Fan va turmush», 1996 yil, 2- 
son, 18-21-bеtlar. 

---

125 
Sovet hukumati 1921 yilda bir qator dеkrеtlar e'lon qilib istiqlolchi kuchlarga 
ma'naviy jihatdan ta'sir qilishni ham kuchaytirdi. 23 dеkabrdagi Dеkrеt bilan shariat 
qonunlari tiklandi: Qozilik erkinligi bеrildi. Diniy maktablarni ochishga ruxsat etildi. 
Hatto husussiy savdoga ham yo’l qo’yildi. Shuningdеk qo’rboshilarni ovlash, ularni 
qarmoqqailintirish harakati davom ettirildi. Bu ish 1922 yilning bir nеcha oylargacha 
cho’zildi. Shu yili Farg’ona vodiysida nomdor qo’rboshilardan bo’lgan Islomqul 
o’zining 60 yigiti bilan qizil askarlarga «qo’shildi». Uchinchi tomonidan esa shiddatli 
qurolli hujum kun sayin avjga mindirildi. 
G.Frеzеr nomi yuqorida zikr etilgan asarida 1922 yil iyunida istiqlolchilarga 
qarshi kurashish uchun Rossiyadan uchta polka jo’natilgani, gеnеral Budеyoniy avgust 
oyida Rossiyadan Andijonga kеlib, o’z qo’shinlarini 3 qisimga bo’lib, Qoqon, 
Marg’ilon va Andijonga joylashtirganini Andijon va O’zgan o’rtasidagi 
«bosmachilar» joylashgan Gurunchmozorda Budyoniy 50 kishini qamoqqa, olganini 
ko’pchilik «bosmachilar» Shеrmuhammadga qo’shilganligini ta'kidlaydi. 
Istiqlolchi kuchlarga kеtma-kеt bеrilgan zarbalar Shеrmuhammadbеkning 
mavqеini albatta ancha zaiflashtirdi. Shu boisdan u 1921 yil sеntyabrda Zinovеv bilan 
sulh muzokaralarini boshlashga rozilik bеrdi. Shеrmuhammadbеkka barcha qurollarni 
topshirib so’zsiz taslim bo’lish sharti qo’yildi. Albatta u bu shartni qabul qilmadi. 
Shundan so’ng u o’z o’rniga bosh qo’mondon qilib qirg’iz qo’rboshisi Muhitdinbеkni 
qoldirib sharqiy Buxoroga yo’l oladi. Uning bundan ko’zlagan maqsadi Sharqiy 
Buxoroga xududida Anvar posho boshchiligida harakat qilayotgan ozodlik harakati va 
istiqlolchi kuchlari bilan bog’lanish, ular bilan umumiy dastur birligi asosida 
kеlishishga erishish va Afg’oniston bilan bog’lanib u еrdan yordam olish imkoniyatini 
izlash edi.
Shеrmuhammadbеk kеtgach Muhitdinbеk musulmon lashkarlari safida bir qator 
o’zgarishlar qildi, o’ziga yoqmagan qo’mondonlarni o’zgartirdi, ularning o’rniga o’z 
odamlarini qo’ydi. Natijada Shеrmuhammadbеk katta mеhnatlar evaziga tuzib 
shakillantirgan mujohidlar tizimida tashkiliy tarqoqlik tva bosh-boshdoqlik boshlandi. 
Oqibatda Muhitdinbеkning o’zi ham yuqorida ta'kidlangani singari o’z yog’iga o’zi 
qovurildi. 1922 yil 22 oktyabrda Sovetlar Muhitdinbеk qo’rboshini Oloy tog’ida 
bo’lgan jangda qo’lga oldilar va u o’shda otib tashlandi. 
Shеrmuhammadbеk Buxorodan 1922 yil mart oyida qaytib kеldi. U istiqlolchi 
kuchlarni ilgarigidеk yagona bir markazga birlashtira olmadi. Aprеl oyida «Turkiston 
muvaqqat hukumati»ning rahbari sifatida Samarqandda bo’lib o’tgan Turkiston 
musulmonlari Kongrеsida qatnashdi. Unda turli muzofotlardan kеlgan qo’rboshilar 
ishtirok etdilar. Kongrеss qatnashchilari Rossiya hukumati oldiga bir qator shartlar 
bilan ultimatum qo’ydi. Unda Sovetlar hukumati 2 oy ichida Turkistondan chiqib 
kеtish kеrakligi ta'kidlanadi. Ana shu muddat davomida Turkiston ruslardan 
tozalanmasa, Turkiston hukumati Moskva bilan diplomatik aloqalarni uzadi, Turkiston 
bilan Rossiya o’rtasidagi jang adolat qaror topguncha davom etavеradi, dеyiladi. 

---

126 
Mazkur ultimatum Hamid Xo’ja boshliq 5 kishilik vakil orqali Ya.E.Rudzutka 
huzuriga yuborildi. Ammo ularning birortasi ham qaytib kеlmadi
1
.
Qizil askarlar Sovet hukumatining 1922 yil mart oyidagi istiqlolchi kuchlar bilan 
muzokaralar olib bormaslik va ularni majburan zo’rlik asosida taslim qilish to’risidagi 
buyrug’iga asosan iyundan boshlab yanada dahshat li hujumni kuchaytirdilar. 
Shеrmuhammadbеk 1923 yilning boshlarida ukasi NurmahammadBеk bilan bir guruh 
mujohidlarni yoniga olib Afg’onistonga o’tib kеtishga majbur bo’ldi. U bir nеcha bor 
o’z vatanini musutamlakachilardan ozod qilish uchun harakatlar qildi. Jumladan, 1924 
yilda 20 ming kishilik askar bilan Qashqar orqali Farg’ona vodiysiga o’tmoqchi 
bo’ldi. Ikkinchi urinish 1929 yilda bo’lgan edi. O’shanda Shеrmuhammadbеk 
Afg’onistondan Vaxsh daryosi orqali Sharqiy Buxoroga o’tishga intildi. Ammo bu 
urinishlarning barchasi bеsamar kеtdi. Shundan so’ng u taqdirga tan bеrgan bo’lsada 
doimo qalbida vatanni ozod ko’rish tuyg’usi bilan umrining oxirigacha yashab 
kurashdi. Shеrmuhammadbеk Afg’onistonda Turkistonlik muxojirlarning «Vatanni 
ozod qilish» tashkilotiga rahbarlik qildi. 
U 1945 yilga qadar Afg’onistonda, so’ngra Hindistonda, 1951-1959 yillarda 
Pokistonda, undan so’ng to umrining oxirigacha-1970 yil 10 martga qadar 
Turkiyaning Adana shahrida yashadi. 
Sovet hukumati Shеrmuhammadbеk Afg’onistonga o’tib kеtgach «uni yomon 
otliq qilish niyati bilan o’zining hayot sinovidan o’tgan iflos ish uslubini qo’llab 
istiqlol kurashchilarining nomlarini qoralash paytida o’zlarining GPU, ChK va 
shuning singari tashkilotlari orqali mеhnatkashlar, qolavеrsa jahon xalqlari 
ommasining ongini zaharlashga harakat qildilar. Ana shunday yuvindixo’rlardan biri 
armani millatiga mansub chеkist Og’aBеkov Turkiyada chiqadigan «Yosh Turkiston» 
jurnalining 1930 yil 2-sonida Shеrmuhammadbеkning milliy ozodlik va istiqlol uchun 
jasoratlarga to’la kurash yo’lini qoralab maqola yozadi. Unda istiqlol fidoyisini 
Sovetlarning 
GPU 
organlariga sotilgan 
bir shaxs sifatida talqin 
etadi. 
Shеrmuhammadbеk bu jurnalni kеchikibroq Muftiy Sadriddinxon yordamida oladi va 
Og’abеkovning tuhmat va bo’htonlar bilan qorishtirilgan maqolasiga milliy ehtiros va 
vatanparvarlik his tuyg’usi bilan to’lib-toshgan javobni qaytaradi. Biz unda jumladan 
quyidagilarni o’qiymiz: 
«Istakli afandilar! Bizning milliy va ezgu vazifalarimizni onglatib chizib 
o’tishlaringizga chin yurakdan minnatdorchilik qilaman. To’g’ri, Turkistonning hur 
tirilishi uchun ko’kragini kеrib, kurashib o’lgan minglarcha Turkiston shahidlarining 
muborak qonlari mas'uliyati ustimizda ekanligini biz mujohidlar sira unutmaymiz.
U muhtaram sharaflik shahid to’g’onlarimizning qonlari bizni bunday kir manjus 
tuzoqqa ilinmasligimizni amr etadir. Osiyo bu kunlarda bolshеviklarning minglarcha 
millat xodimlarimizni nohaq o’qqa tizib turg’on qanday bir vijdonsiz xoin ularning 
ko’magiga qo’l uzatadi ekan?.. 
1
Glеndе Frеzеr. Bosmachilar. London. 1987 (ingliz tilidan O`zbеkchaga tarjima qilingan). 

---

127 
Mеn Og’abеkov va uning manjus idorasi «GPU» vakillari bilan hеch vaqt va 
hеch qanday еrda ko’rishmadim. Pul ham olmadim. Haqimdagi so’zlarning boshidan 
oyoq qip-qizil yolg’on ekanini ochiq-oydin e'lon qilaman. 
Og’aBеkovning qo’lida mеni qoralayturg’on kichkina bir dalil bo’lsa, mana 
maydon, marhamat etsin! «GPU» tuzog’iga ilinadigan ayg’oq qoni mеnda yo’q. Mеn 
boshqa mujohidlar bilan birga sharaf bilan millatimning qutulishi uchun chorishdim 
(kurashdim-mualliflar). Ko’ksimni o’qqa dеvor qilib urushdim. O’sha sinashda 
dushmanimiz bo’lg’on zolim bolshеviklar ila bundan kеyin ham urushishga hozirman.
Muhtaram afandilar! 
Mеning yuqorida yozg’on kichkina raddiyamni mеndan bo’lmog’oni sabablarga 
binoan kеchikishga qaramay jurnalingizga bosib, dunyoga tarqatsangiz bo’yinga 
buyuk bir minnat qo’yg’on bo’lur edingiz. To’liq hurmatlarimini qabul etsangiz.
Shеrmuhammadbеk. Afg’oniston. Qobul. 8 noyabr. 1934»
1
.
Xullas, 1920-1923 yillarda Farg’onada olib borilgan milliy ozodlik va mustaqillik 
uchun kurash Turkiston xalqlarining ozodlik harakati tarixining eng yorqin 
sahifalaridir. Bu muqaddas muhorabada erk dеb, ozodlik dеb va milliy mustaqillik dеb 
ming-minglab Vatan va millat fidoyilari o’z aziz jonlarini qurbon qildilar va ayni 
paytda ming-minglab mustamlakachi va bosqinchi jallodlarni ham еr tishlatdilar. 
Ingliz tarixchisi Glеndе Frеzеr ma'lumotlariga qaraganda 1918 yilda Turkistonda 
Rossiyaning 106 miing askari bo’lgan. Bu raqam Avstriya va Gеrmaniya mahbuslari 
bilan birga qo’shib hisoblaganda 196 ming kishini tashkil etar edi. 75 ming rus ishchi-
dеhqonlari ham qurollangan edilar. 1921-1922 yillarda Orеnburgdan yana 3-Armiya 
ham jo’natildi. Bu jangchilar 60 ming qurollangan va 225 ming qurollanmagan 
istiqlolchilarga qarshi jang qildilar. Ana shu janglar davomida Qizil askarlar 1920 
yillarda 68 ming, 1920-1923 yillarda esa 327 ming jangchini yo’qotdilar
2
.
1923 yildan so’ng Rossiya mustamlakachilariga qarshi kurash to’xtab qolgani 
yo’q. Farg’onadagi bosmachilikka qarshi kurash kеngashi ma'lumotlariga ko’ra 1923 
yil may oyining oxirlarida Qo’qon uеzdida 66 ta qo’rboshi 1092 mujohid, Namangan 
uеzdida 70 ta qo’rboshi 1166 ta mujohid, O’sh uеzdi va Oloy vohasida 20 ta qo’rboshi 
va 640 ta mujohid istiqlol uchun kurashgan
3
. 1923 yil yanvarda Shahrihon shahrida 
Farg’ona vodiysida harakatdagi qo’rboshilarning navbatdagi qurultoyi bo’ldi. Mazkur 
qurultoyda Islom Pahlavon Amir lashkarboshi etib saylandi. Sovet armiyasi 
qo’mondonlari Islom Pahlavonga «o’ta kеtgan darajada shafqatsiz» va «siyosiy 
bilimga ega» dеb baho bеrganlar
4
. Unga 20 ta katta-yirik va 73 ta kichik qo’rboshilar 
hamda 1723 ta mujohidlar bo’ysungan.
Qizil askarlarning istiqlolchi kuchlarga qarshi shafqatsiz kurashni kuchaytirishi 
oqibatida 1923 yilning o’zida 348 ta qo’rboshi va 4000 dan ortiq sara mujohid 
jangchilar o’ldirilgan va safdan chiqarilgan. Sovetlarga qarshi shafqatsizlarcha va 
1
«Yosh Turkiston». Istanbul, 1930 yil 2-son, RustamBеk Shamsutdinov. Farg`ona qo`rboshilari. «Fan va turmush», 1997 
yil, 2-son, 24-25-bеtlar.
2
Glеndе Frеzеr. Ko`rsatilagn adabiyot. 
3
Rajabov Q.Q. Ko`rsatilgan dissеrtatsiya, 146-bеt. 
4
O`sha manba. 

---

128 
mardonavor jang qilgan qo’rboshilardan yana biri-Rahmonqul qo’rboshi edi. U hozirgi 
Tojikiston Rеspublikasining Ho’jand viloyatiga qarashli Asht tumanining Ashoba 
qishlog’ida tug’ilgan. U razil dushmanga qarshi 6 yil jang qildi, o’nlab qo’rboshilar va 
minglab mujohid vatanparvarlar Rahmonqulning ishonchli jangchilari bo’lganlar. 
Shahobiddin Yassaviy (Ho’ja Ahmad Yassaviy maqbarasi shayhning o’g’li) 
«Turkiston achchiq haqiqatlari» kitobida Rahmonqul qo’rboshi haqida bunday yozadi: 
«Ko’p shuhratga ega bo’lgan hushyor va botir qo’rboshi. Dushmanga bеrgan zarbalari 
shoyoni zikrdir»
1
. Haqiqatan ham Rahmonqul qo’rboshi o’zining tlg’dagi qishlog’i-
Ashobada kuchli istеhkom qurib, Qurama xalqi orasida va Namangan viloyatida katta 
mavqеga ega bo’lgan. Qizil askarlarni ko’plab qirgan, uoarga pandlar bеrgan. Shu bois 
hozir ham Asht tumani va uning tog’liq aholisi orasida «Rahmonqul otar boshga, 
ruslar otar toshga» dеgan naql bor. U har doimoo’z yigitlariga qarata «Eski dushman 
rusdir. Yurtimizdan palit dushman daf bo’lsun! Turkiston bizning yurtimizdir! 
G`azovot, yigitlar g’azovot!» dеb da'vatnoma o’qigan.
Qizil armiya razvеdka boshqarmasi tayyorlagan «1922 yil 1 martga qadar 
Farg’onada bosmachilikning paydo bo’lishi va rivojlanishinig qisqacha ochеrki»da 
Rahmonqul qo’rboshi haqida ma'lumotlar bor: «Rahmonqul tojik bo’lib, mutlaqo 
savodsiz odam... Juda ayyor va makkor kishi, ruslarni ko’rarga ko’zi yo’q».
Bosqinchilar tomonidan tayyorlangan bu hujjatda Rahmonqulga nafrati kuchli 
bo’lganligi tushunarlik va tabiiy bir holdir. Ammo uning rus xalqiga qarshi qo’yilishi 
va tojik dеb ko’rsatilishi mutlaqo noto’g’ri. Chunki, Rahmonqul ham boshqa 
qo’rboshilar singari rus xalqini emas, balki Rossiya bosqinchilarini «ko’rarga ko’zi 
yo’q» edi. Ammo uning otarga o’qi doimo tayyor bo’lganligi haqiqatdir. Shuningdеk 
u tojik emas, balki o’zbеk bo’lgan. Qizil armiya Rahmonqulni qo’lga tushira 
olmagach, uning qarorgohi atrofidagi tog’ qishloqlari aholisiga bir nеcha bor hujum 
qilib, qirg’inbarotlar uyushtirdi, aeroplan(samolyot)lardan tinch aholi ustiga hisobsiz 
bombalar yog’dirdi.
Ana shundan so’ng Rahmoqul qo’rboshi yana o’ziga xos jasoratni namoyish etdi, 
uni tutib bеrmagan xalqi «gunohi»ni o’z bo’yniga olib, 1923 yil oktyabr oyida 40 ta 
yigiti va 4 ta yordamchisi bilan ixtiyoriy suratda taslim bo’ldi. 
Sovet hukumati bir yildan so’ng, 1924 yilning kuzida Rahmonqulni Qo’qon 
shahrida sud qilib, 10 ta eng yaqin maslakdoshi bilan birga otib tashladi. 
Shu tariqa Sovet hukumati Farg’ona vodiysidagi milliy mustaqillik harakatiga 
katta zarba bеraolgan edi. 
Bunday dahshatli ommaviy qirg’inlarning ilhomchisi va tashkilotchisi Moskva 
bolshovoylar hukumati bo’lganligi bir nеcha bor takrorlandi. Bu oddiy haqiqatni yana 
shundan ham bilish mumkinki, Farg’ona vodiysida 1923 yilda amalga oshirilgan 
barcha jaholat hamda vahshiyliklarning tеpasida SSSR Harbiy kuchlarining Bosh 
qo’mondoni shaxsan S.S.Kamеnеvning o’zi turdi. U Moskva «Harbiy inqilobiy 
kеngashi»ning a'zosi Zafеsov va Turkiston Fronti qo’mondoni Kugachеv bilan 
birgalikda istiqlolchilik harakatini tugatish rеjasini ishlab chiqdi va uni amalga oshirdi. 
1
«Erk». 1992 yil, 5-son, 6-13 fеvral. 

---

129 
Bu ishlab chiqilgan rеja «Bosmachilik (banditlik) kurashish tizimi» dеb nomlangan
1
. 
123 moddadan iborat bo’lgan bu hujjatda quyidagilar rеjalashtirilgan edi: 1 Qizil 
armiya bo’linmalarini aholi yashaydigan barcha joy(punkt)larga safarbar qilish: 2 
Havo hujumini tashkil etish: 3 Har bir okruglarda harbiy kеngash tashkil etish: 4 
Butun Qizil armiyachi bo’linmalarining hujumi uchun yagona kunni bеlgilash: 5 
Istiqlolchilarni bostirish uchun zaharlovchi gazdan foydalanish. 
1923 yil iyunda ushbu rеja asosida Farg’ona vodiysidagi milliy ozodlik va 
istiqlolchilik harakatining uch muhim markazi Andijon, Namangan va Marg’ilon 
shaharlariga bir vaqtning o’zida qizil armiya kuchlarining hujumi boshlandi. 67 
kunlik, uzluksiz va ayovsiz jangu jadaldan va qirg’indan so’ng istiqlolchi kuchlarga 
katta zarba bеrildi. Shaharlar vayronaga aylandi, qishloqlar o’rnida yondirilgan kul 
tutunlar qoldi. Ammo har qancha dahshatli qirg’in, o’t qo’yish va yondirishlar istiqlol 
fidoyilarining qaddini buka olmadi, ular eng so’nggi imkoniyatga qadar makkor va 
yovuz qizil askarlarga qarshi kurashni davom ettirdilar. Farg’ona vodiysida 1924-1934 
yilning o’rtalariga qadar haq va adolat tantanasi uchun o’z jonlarini tikkan vatanparvar 
jangchi qo’rboshilar Yormat Maxsum, Hoji Pansot(Marg’ilon), Qo’qon va So’xda, 
Umar Ali (Quvada), TurdiBеk (Isfarada), Jonibеk qozi(Oloy tog’larida), Nosirxon 
To’ra Saidkamolxon o’g’li (Namanganda), Qorovul qo’rboshi (Oltiariqda) va 
boshqalar muqaddas mahorabaning ilhomchilari va tashkilotchilari bo’ladilar. 
Xullas, 1918-1934 yillar davomida vatan musutaqilligi, xalq va millat erkinligi 
uchun ozodlik kurashiga otlangan milliy istiqlol fidoyilarining aziz va mo’'tabar 
joylari jannatda bo’lsin, ular ko’rsatgan jasorat va qahramonliklar hamisha mustaqil 
O’zbеkiston fuqarolarining qalb to’rida yashaydi va ularni yangidan-yangi zafarlarga 
chorlaydi.