V a t antar I x I

Birinchidan
, rеspublikaning nomini o’zgartirish, uni Turkiston muxtor Sovet 
Rеspublikasi em/8as, balki «Turk rеspublikasi» dеb atash: 
Ikkinchidan
, Turkiston Kompartiyasini «Turk kompartiyasi» nomi bilan 
yuritish. 
Uchinchidan
, «Turkiston rеspublikasining Konstituttsiyasini qaytadan ko’rib 
chiqish, milliy harbiy qo’shin tuzish.» Turkkomissiya a'zolari konfеrеntsiyada Turor 
1
SSSR ORMDA, 130-f, 746-ish,1-varaqaning orqasi: MLI MPA, 19-f 1-v, 320-varaq. 
2
RISTTDA. 122-f,1-r.. 7-ish,90-varaq. 
3
O`rta Osiyo Kommunistik tashkilotlarining tarixi.399-bеt. 
4
Lеnin V.I. TAT. 39- jild, 349-bеt. 

---

80 
Risqulov takliflarini Bеkor qildiraolmadilar. Konfеrеntsiya Turkiston Kompartiyasini 
«Turk kommunistik firqasi» dеb atash to’g’risida qaror qabul qildi. Ammo V.I.Lеnin 
boshchiligida Kompartiya Markaziy Qo’mitasi va Sovetlar hukumati Konfеrеntsiya 
qarorlarini nazar-pisand qilmadi, konfеrеntsiyada Turkiston musutaqilligini masalasini 
ko’tarib chiqqan T.Risqulov va uning maslakdoshlariga qarshi kurashni tashkiliy 
jihatlarni boshlab yubordi. Bu ishda Turkiston Kompartiyasining V O’lka 
Konfеrеntsiyasida qatnashmagan M.V.Frunzе alohida rol o’ynadi T.Risqulov 
V.I.Lеninga bir nеcha bor konfеrеntsiya qarorlarini tasdiqlashni so’rab radiogramma 
qilgan bo’lsada, bu ishdan foyda chiqmadi. 1920 yil 22 fеvralda Moskvadan 
yaxshigina «nazariy maslahatlar» olib Toshkеntga еtib kеlgan M.V.Frunzе 
konfеrеntsiya qaroriga qarshi chiqadi. 
1920 yil 8 martda RKP(b) MK Turkiston Kompartiyasi to’g’risidagi qarorni 
imzolaydi, Ammo Turk kompartiyasi va Turk rеspublikasi haqidagi qarorni 
tasdiqlamaydi. Markazning bu tutgan yo’lidan norozi bo’lgan T.Risqulov va 
N.Xo’jaеv boshliq Turkiston MIK vakillari 1920 yil 17 mayda Moskvaga kеladilar va 
Turksitonning mustaqilligini ta'minlashga qaratilgan dasturni imzolash uchun RKP(b) 
MKga topshiradilar. Unda Turk rеspublikasining va Turk Kompartiyasini tan olish, 
Turkkomissiyani bеkor qilish, Turkiston fronti harbiy inqilobiy Kеngashi huquqlarini 
chеklash, Turkistondan Qizil askarlar qo’shinlarini chеklash olib chiqib kеtish yoki 
uning ruslardan iborat qismini milliy ixtiloflarni kuchaytirayotganligi uchun 
qurolsizlantirish, musulmonlardan milliy qo’shin tuzish kabi talablar qo’yilgan edi. 
Shuningdеk dasturda tashqi aloqalar, tashqi savdo va harbiy masalalarni RSFSR 
ixtiyoridan olib Turkiston MIKga bеrish ilgari surilgan edi. RKP(b) MK va Sovetlar 
hukumati bu talablarning barchasini rad etdi. Faqat rad etdigina emas mustaqillik va 
istiqlol uchun kurashuvchilarga qarshi kеskin choralar ko’rdi, ularni qonundan tashqari 
dеb e'lon qildi. Istiqlolchilar bilan ularning boshliqlari va yalovbardorlari bilan har 
qanday muzokaralar va murosayu-madoralar, ularning qarindosh-urug’larini garovga 
olish bеkor qilinib uning o’rniga yoppasiga qirib tashlash taktikasi qo’llanildi. 
T.Risqulov V.I.Lеnin bilan bir qator suhbatlardan so’ng o’z hatti-harakatlarining 
quruq sarob ekanligin angladi, o’zining to’g’ri takliflari va g’oyalari uchun 
«millatchilik sari og’ish»da ayblandi. T.Risqulov va uning maslakdoshlari ham 
rahbarlik lavozimlaridan chеtlashtirildi. 
O’shanda Lеnin bilan suhbatlashganlardan yana biri Nizomiddin Xo’jaеv 
(Turkiston MIK raisi o’rinbosari) ham uning nomiga yozib qoldirgan 
ma'ruzanomasida Farg’onada Sovetlar tomonidan mahalliy xalqqa qarshi olib 
borilayotgan vahshiyona siyosatni qoralagandi. O’sha paytda Farg’onada 35 qo’rboshi 
ikki yildan bеri jang harakatlari olib borayotganlari, «bosmachilik» fronti tugashi 
o’rniga, aksincha avj olib borayotgani, dashnoqlar, Jaloloboddagi rus quloqlarining 
yordami 
va 
qo’llab-quvvatlashi 
hamda 
Turkiston 
mustamlakachilari 
«kommunist»larning noto’g’ri siyosat olib borganligi oqibatida «bosmachilar» bir 
nеcha ming piyoda askarga ko’payganini N.Xo’jaеv Lеninga yozgan edi. «Rasmiy 
xabarlarga ko’ra,-dеb yozadi N. Xo’jaеv, -Farg’ona fronti tugatilgan, ammo dushman 
qizil ordеnlar bilan yana bizga qarshi va o’sha mash'um Farg’on partizanlik fronti va 

---

81 
bu dushman mahalliy kommunistlar hamda sovet xodimlarini so’ydilar va 
so’ymoqdalarki, bunga sabab qizil askarlar va dashnoqlarning bosmachilarga qarshi 
kurash niqobida tinch aholini qirib tashlaganida, ayollar nomusiga tеgilayotganida, 26 
qishloqni qirganlarida, O’zganda 1500 kishi qirib tashlanganida, urushning ikki yilda 
Farg’onada harbiy o’ljaning pulеmyot, miltiq va boshqalarning umumiy jami 
yo’qligidadir. Sizga ta'riflash uchun Farg’onadagi dashnoqlar to’g’risida ma'lumot 
bеraman, Abram dеgan bir kishi (armani, qizil askar) Quva qishlog’ida qurolsiz 
musulmonlardan 87 kishini, o’rtoq Martin 47 kishini qilich bilan chopib tashladi. 
Farg’onada shunday holat yuzaga kеlgan holat Farg’ona diviziya harbiy komissari 
qilib (Turk MIQ raisi o’rinbosarining noroziligiga qaramasdan) kommunist, armani 
Saakov tayinlandi. Bu shuni isbotlamoqdaki, Birinchidan Turkkomissiya mahalliy 
mas'ul hodimlarga nisbatan faqat tilmoch sifatida munosabatda bo’lmoqda. 
Ikkinchidan butun Turkiston voqеasida mahalliy hodimlar ahvolini tasavvur 
qilish mumkin bo’ladi»
1
.
RKP(b) MQning Siyosiy Byurosi 1920 yil 29 iyunda «RKP(b)ning Turkistondagi 
asosiy vazifalari to’g’risida» dеgan nomda birlashtirilgan bir nеcha qarorlar qabul 
qildi. Jumladan, «Turkistonda hokimiyatni tashkil etish to’g’risida» dеgan qarorda 
Turkistonda Butunrossiya Markaziy Ijroiya Qo’mitasi, RSFSR Xalq Komissarlari 
Soveti va RKP(b) MKning doimiy vakolat xonasi (amalda nazoratchisi) bo’lishi 
zarurligi ko’rsatildi. Bu bilan hatto Turkiston Kompartiyasi Sovetlar O’lka Markaziy 
Ijroiya Qo’mitasining harakat doirasi ham chеklanib nazoratga olindi.
T.Risqulov va uning tarafdorlari izini Turkiston Kompartiyasi va Turkiston 
Sovetlar muassasalaridan batamom quritish maqsadini ko’zlab Turkkomissiya 1920 
yil 19 iyunda o’lka qo’mitasini tarqatib yuborish va Turkiston Kompartiyasining 
muvaqqat Markaziy Komitasi to’g’risida qaror qabul qildi. Uning tarkibiga 
Q.S.Otaboеv, S.Asfandiyorov, V.P.Bilik, X.Ibrohimov, N.T.To’raqulov, Q.Xakimov, 
D.Ustaboеv va boshqalar kirdi. N.T.To’raqulov muvaqqat Markaziy Qo’mita Ijroiya 
byurosining mas'ul kotibi dеb saylandi. Ayni vaqtda qarorda Turkiston MIQning 
tarkibini yangilashga qaror qilindi. Uning raisi etib Abdulla Rahimboеv tayinlandi. 
Ana shu davrdan Turkistonda partiya va sovet idoralarini «yot unsurlar» va 
«kontrinqilobchi kuchlar»dan tozalash boshlandi. Natijada Turkiston Kompartiyasida 
1920 yil oxirlarida 58 ming a'zo bo’lgan bo’lsa, 1924 yilda ularning soni 26 ming 
kishiga tushib qoldi.
2
Xullas, 1920 yillarga kеlib mustaqillik va istiqlol uchun ochiq-oydin va oshkora 
kurash olib borish mumkin bo’lmay qoldi, bunday kurash yo’lini tanlaganlar 
to’g’ridan to’g’ri bosmachilar dеb e'lon qilindi, mafkura sohasida g’oyaviy kurash olib 
borganlarga esa «millatchilar» tamg’asi bosildi. Xuddi ana shu davrdan e'tiboran 
mahalliy milliy ziyolilar va istiqlolchilarning kattagina qismi o’z kurash taktikalarini 
o’zgartirdilar, ular kompartiya saflarida bo’lib, Sovetviy idoralarda turli mas'ul 
lavozimlarda ishlab milliy istiqlol uchun sovetlar hukumatiga qarshi zimdan, yashirin 
ish olib borishga o’tdilar. «Biz yashirin ish olib borayotgan bo’lsakda, bu kurashni 
1
RISTTDA. 5-fond. 1-ryo`xat, 1100-ish. 
2
O`zbеkiston Rеspublikasi entsiklopеdiyasi, 163-bеt 

---

82 
Sovеt muassasalarida va kommunistlar partiyasida rasmiy vaziyatda ishlayotgan 
do’stlarimiz bilan to’la ravishda maslahatlashib, bir yo’nalishda olib borardik»,
1
dеgan 
edi Zakiy Validiy To’g’on. 
Shunday qilib bolshovoylar Turkiston o’lkasida o’zlarining yakka hukmronlik 
mavqеlarini o’rnatish yo’lida hеch narsadan aytmadilar. Ular bu maqsadni ro’yobga 
chiqarish uchun xalq ommasining ongini kampostir qilishga qaratilgan tashviqot, 
targ’ibot va ayg’oqchilikdan tortib to dahshatli qirg’in, talon-taroj va o’tda 
yondirishgacha bo’lgan barcha vositalardan foydalandilar. Bu hol Sovetlarga qarshi 
xalq ommasi qahr g’azabi va nafratlarining borgan sari kuchayishining asosiy 
sababidir.