Nima qilmoq kerak?
Xalq ertaklarini eslang: bosh qahramon oldidan uch yo‘l chiqadi – borsa kelar,
borsa xatar va borsa kelmas. Biz ham ayni damda shunday uch yo‘l qarshisida qoldik:
-hech narsani o‘zgartirmaslik;
-lotin alifbosini isloh qilish;
-kirillchaga qaytish.
Hech narsani o‘zgartirmaslik tarafdorlari bir xatoni to‘g‘rilayman
deb bir necha
xatoga yo‘l qo‘yish mumkinligidan ogohlantiradilar. Kechuvda otni almashtirmaydilar
degan gap bor. Hozir biz alifboni almashtiradigan bo‘lsak, yana qancha hujjatlar,
kitoblar, darslik va qo‘llanmalar – xullas, ancha narsalarni o‘zgartirishimiz kerak. Bu
ko‘p xarajat, mehnatni talab qiladi, ayrim chalkashliklarga, hatto talafotlarga olib keladi.
Qolaversa, jahon hamjamiyati oldida beburd bo‘lib qolishimiz ham mumkin. Axir bu
alifbo va imlo borasida so‘nggi 100 yil ichida qilingan oltinchi islohot bo‘ladi. Bu
hadiklarda jon bor. Lekin hozirgi ahvolimiz yaxshimi?
Biz bir botqoqda o‘tiribmiz: badbo‘y, xunuk bo‘lsa-da, o‘zimiz ko‘nikkan,
iliqqina joy. Faqat botqoq baribir botqoq-da. Alifbomizda yozib bo‘lmaydi, u
kirillchaning o‘rnini bosolmaydi, uni siqib chiqara olmaydi. Bugun biz qilmasak, ertaga
avlodlar, xullas, kimdir baribir ahvolni o‘zgartirishi kerak. Muammolardan qochib
qutulib bo‘lmaydi, yagona yo‘l – ularni hal qilish.
Ikkinchi yo‘l – joriy alifboni isloh qilish.
Bu bilan alifbo qulaylashadi, undan
foydalanish istagi ortadi. Xo‘sh, qaysi jihatlarini isloh qilish kerak? Matn bilan ko‘p
ishlaydigan odam sifatida bu borada quyidagi takliflarni kiritaman:
-o‘ va g‘ harflarini bir belgi bilan ifodalash;
-sh va ch uchun alifboda harf birikmasi emas, harf
ajratish;
- “ts” tovushini “s” harfi bilan ifodalash;
- “yolashgan” unlilar (yo, ye, yu, ya)ni har doim “yo”, “ye”, “yu”, “ya” tarzida
qo‘llash;
-yangi imlo qoidalari asosida yagona imlo lug‘ati tuzish va faqat shu lug‘at
asosida ishlash mexanizmini ishlab chiqish.
O‘zbek tili va adabiyoti universiteti yagona, ko‘p so‘zli imlo lug‘ati hamda ism-
lar, joy nomlari lug‘atini tuzib, nashrga tavsiya etsa, respublikadagi barcha o‘quv
muassasalari, nashriyotlar, tahririyatlar shu lug‘atlar asosida ishlasa, maqsadga muvofiq
bo‘lar edi.
Mana shu islohotlar alifboni qulaylashtirishi va ommalashtirishi yo‘lida
katta
qadam bo‘ladi. Lekin shuning o‘zi bilan ish bitmaydi. Hozir bolalarga, maktab
o‘quvchilariga, abituriyentlarga, talabalarga mo‘ljallangan kitoblar, darslik va
qo‘llanmalar lotin alifbosida, keng omma uchun kitoblar esa kirill alifbosida
chiqarilayapti. Chunki lotin alifbosi yetarlicha ommalashmagani, kirillda o‘qiydiganlar
soni ko‘pligi sabab kirillcha
kitoblarga talab yuqori, bozor shartlariga rioya qilib
ishlaydigan nashriyotlar esa kitoblari yaxshi sotilishi uchun xaridor talabiga ko‘ra
kirillcha kitoblarni nashr etishadi. Agar lotin alifbosida chop etiladigan kitoblarga
iqtisodiy imtiyozlar yaratilsa va ularning tannarxi arzonlashsa,
kirillcha kitoblar esa
qimmatlashsa, tabiiyki, ko‘pchilik lotin alifbosidagi arzonroq kitobni oladi. Natijada bir
o‘q bilan ikki quyon uriladi: noshirlar lotin alifbosida kitob chiqarishga
rag‘batlantiriladi, aholi o‘rtasida esa bu alifboni o‘rganish jadallashadi. Bundan
tashqari, oldimizga aniq muddat qo‘yishimiz kerak. Olaylik 3 yo 5 yildan so‘ng kirill
alifbosining qo‘llanish doirasi cheklansa va bu doira muntazam toraytirib borilsa,
albatta, odamlarda lotin alifbosini o‘rganishga rag‘bat paydo bo‘ladi. To‘g‘ri, bu jiddiy
va inqilobiy yo‘l. Lekin lotinlashtirishni muvaffaqiyatli
amalga oshirgan qardosh
millatlar tajribasi bu usul samarali ekanini ko‘rsatib turibdi.
O‘zi nimaga lotinga o‘tgandik? Mustamlakachilarning alifbosida yozishni
istamaganimiz uchun. Biroq 90-yillarning ehtirosi bugun so‘ndi-ku. Alifboni siyosatdan
ajratib, unga bu qadar ulkan siyosiy ma’no yuklamasmiz balki?
Nima bo‘lganda ham, qo‘shalifbolik holatidan chiqib ketishimiz kerak. Bu masala
bugun kun tartibida yanada dolzarb tus oldi.
Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi
“O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PF–5850-son Farmoni
,
“Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada
rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2020-yil
20-oktabrdagi
PF–6084-son
Farmoni,
O‘zbekiston
Respublikasi
Vazirlar
Mahkamasining “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosiga
bosqichma-bosqich
to‘liq o‘tishni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2021-yil 10-fevraldagi 61-son
qarori qabul qilindi. Qarorda lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosiga 2023-yil
1 yanvargacha to‘liq o‘tilishi belgilangan.
Prezident Shavkat Mirziyoyevning ko‘rsatmasi asosida O‘zbek tili va adabiyoti
universiteti qoshida ishchi guruh tuzildi. Bu guruh mavjud ahvolni o‘rganib, lotin
alifbosini isloh qilish bo‘yicha takliflarni taqdim etishi kerak. Ayni kunlarda guruh ishi
jadal davom etmoqda, ijtimoiy tarmoqlarda bu masala keng muhokamaga qo‘yilgan.
Lekin
bu bilan ish bitmaydi, muhokamada O‘zbekistonning har bir fuqarosi ishtirok
etishi kerak. Shu sababli matbuot, bosma nashrlar ham masalani kengroq yoritishi va
aholi fikrini o‘rganish bo‘yicha aniq ishlarni amalga oshirishi shart.
Do'stlaringiz bilan baham: 
