O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.  Belskaya Ye.M., Grigoryans A.G. Tabiatshunoslikni o’qitish. 3-sinf. T., 2003. 
2.  Belskaya Ye.M., Grigoryans A.G. Tabiatshunoslikni o’qitish. 4-sinf. T., 2003.  
3.  Grigoryans A.G. Tabiatshunoslikni o’qitish. T., 1992. 
4.  Nuriddinova M.I. Tabiatshunoslikni o’qitish metodikasi. T., 2005.  
5.  Pakulova V.M., Kuznetsova M.I.  Metodika prepodavaniya prirodovedeniya. M., 1990. 
 
10-mavzu: Tabiatshunoslikni o’qitishning 
amaliy metodlari 
 
R E J A : 
1. Amaliy metodlarning tabiatshunoslik darslarida qo’llanilishi. 
2. Amaliy metodlarning turlari. 
3. Tajriba  - tabiatshunoslik o’qitishning amaliy uslubidir. 
4. Jihozlar (kompas, termometr, yomg’ir o’lchagich, gnomon tayoqchasi va h.) bilan mustaqil ishlash 
metodikasi. 
 
Tayanch iboralar:      «tajriba»,  «amaliy uslub»,  «amaliy ish»,  «amaliy  mashg’ulot»,  «ekskursiya», 
«ekskursiyada amaliy ish», «eksperimental». 
 
Tajriba  —  o’qitish  metodi  bo’lib,  uning  yordamida  o’rganilayotgan  hodisa  qonuniyatini  aniqlashga 
yordam  beruvchi  sharoitlar  yaratiladi.  Tajribalar  o’tkazishda  o’quvchilarda  boshqa  metodlar  bilan  egallash 
mumkin bo’lmagan tabiatshunoslik tasavvurlari  shakllanadi. Tajribalar atrof olamni bilib olishning qiziqarli 
va samarali metodidir. Ular materialistik dunyoga qarashni shakllantirish, kuzatuvchanlik, mantiqiy tafakkur 
va  nutqni  mashqlantirishda  katta  axamiyatga  ega.  U  dunyoning  moddiyligini,  uni  idrok  qilib  olish 
mumkinligini tasdiqlovchi har xil tabiat jismlarining xossalarini bilib olishning chinakam ilmiy metodidir. 
Tajribalar  mavhum  tushunchalarni  aniq  tushunchalarga  aylantirishda  bolalarga  yordam  beradi. 
Masalan,  ular  faqat  tajriba  jarayonidagina  termometrning  simob  ustuni  haroratning  o’zgarishiga  qarab 
ko’tarilishi  va  pasayishiga  ishonch  hosil  qiladilar.  Faqat  tajribagina  suvning  bir  holatdan  ikkinchi  holatga 
o’tishini ko’rsatadi. 
Oddiy  tajribalar  o’quvchilar  tomonidan  uy  sharoitlarida,  o’quv-tajriba  uchastkasida  yoki  tirik  tabiat 
burchagida  mustaqil  bajariladi.  Murakkabroq  tajribalarni  o’qituvchi  darsda  namoyish  qiladi.  Shuni  esda 
tutish  kerakki,  mazmuni  jihatidan  eng  oddiy  tajriba  faqat  aniq  bilim  berishi  bilangina  emas,  balki  kuzatish 
jarayonini fahmlashga, uning natijalarini ta‘riflashga yordam berishi bilan ham qimmatlidir. 
Faraz qilaylik o’quvchilar darsda Quyoshning Yer yuzasiga nisbatan holatiga qarab kuzda sovib borish 
to’g’risida bilim olishlari kerak. Bu hodisani tushuntirish uchun o’qituvchi tajriba o’tkazadi. U yonib turgan 

---

 
 
 
5
5
5
2
2
2
 
 
 
shamga  ingichka  qog’oz  tasmachasini  tutadi.  Bitta  tasmani  shamning  tepasida,  ikkinchisini  shamdan  sal 
uzoqroqda ushlab turadi. O’quvchilar qog’oz tasmalarning qaysinisi oldinroq yonganligini aytishlari va nima 
uchunligini  tushuntirishlari  kerak.  O’quvchilar  bu  tajribaning  yozda  va  kuzda  quyosh  nurlarining  yer 
yuzasini isitishini tushuntirishga yordam berishini payqashlari kerak. 
Tajribaning  borishini  kuzatib,  o’quvchilar  kuzda  quyosh  yer  ustida  kun  sayin  tobora  pasayishi 
to’g’risida  xulosalar  chiqaradilar.  Uning  qiya  tushayotgan  nurlari  yer  yuzasiga  siyranib  o’tadi  va  havoni 
isitmaydi. Shuning uchun ham kuzda sovuq tusha boshlaydi. 
Materialni  mustahkamlash  uchun  o’qituvchi  namoyish  qilgan  va  o’quvchilarning  o’zlari  o’tkazgan 
tajribalarning  rasmini  chizish  yoki  ularni  ta‘riflab  yozish,  ba‘zi  hollarda  uni  ham,  buni  ham  qilish    kerak. 
Asbob va moddalar bilan ishlashda ehtiyotlikni talab qiluvchi tajribalarni o’qituvchining o’zi o’tkazadi. Har 
qaysi tajribani boshlashdan oldin o’quvchilarga uning maqsadini, tajriba o’tkazishda nima uchun xuddi shu 
asbob va moddalar olinganligini yaxshilab tushuntirish, tajribaning o’tkazilishini hikoya qilib berish planini 
yozish kerak. 
Misol sifatida «Ko’p yillik manzarali va piyozli sabzavot o’simliklarni ekish muddatlarining gullash 
muddati va mo’lligiga ta‘siri» mavzusidagi tajribani (4- sinf) keltiramiz. 
Tirik  tabiat  burchagi  yoki  o’quv-tajriba  uchastkasida  o’quvchilar  tajriba  va  kontrol  o’simliklarining 
o’sishini  parallel  holda  kuzatib  boradilar,  ularning  rivojlanishini  taqqoslaydilar,  tajriba  ishlari  natijalarini 
qayd qilib boradilar. O’quvchilar tajriba qo’yilishining rasmini chizadilar, daftarlariga xulosalarni yozadilar 
(tajriba  va  nazorat  qilinayotgan  o’simliklar  hosilidagi  farqlarni  belgilaydilar).  Bu  tajriba  o’quvchilar 
materialni chuqurroq o’zlashtirib olishlari uchun mavzuni o’rganishdan oldinroq o’tkaziladi. 
Qator  maktablar  amaliyotida  qo’pol  xatolar  kuzatilmoqda:  avval  o’qituvchi  tajribani  ta‘riflaydi  va 
undan  kelib  chiqadigan  xulosalarni  aytadi,  keyin  esa  o’quvchilar  tajriba  o’tkazadilar.  Natijada 
o’quvchilarning bilish faolligi va tafakkurning mustaqilligi pasayadi, tajriba vaqtida kuzatilishi kerak bo’lgan 
hodisalarga qiziqish kamayadi, tajriba o’qituvchi hikoyasining bezagiga aylanib qoladi. 
Agar  o’qituvchi  sinf  oldiga  quyidagicha  muammoli  savollar  qo’ysa  tajriba  o’quvchilarning  fikrlash 
faolligini oshiradi: qanday isbot qilish kerak? Qanday aniqlash kerak. Tajriba davomida o’qituvchi hamma 
vaqt o’quvchilar e‘tiborini borayotgan jarayonlarga qaratishi, ular tafakkurini ushbu savollarga yo’naltirishi 
kerak: Siz hozir nimani ko’rayapsiz? Borayotganlarni qanday tushuntirish mumkin? Nima uchun siz shunday 
hisoblaysiz? Tajriba tugallangach, o’quvchilar shunday xulosaga olib kelinadiki, uning asosida o’quvchilar 
qaysi ehtimol to’g’ri, qaysilari xato ekanligiga ishonsinlar. 
Amaliy  uslublar  o’qituvchi  tomonidan  tashkil  qilinadigan  va  yo’naltiriladigan,  o’quvchilar  fikrini 
rivojlantirishga  mo’ljallangan  so’z,  ko’rgazmalilik  va  amaliy  ishning  o’zaro  murakkab  bog’lanishida 
ko’rsatadi.  
Amaliy uslublar qo’lanilishi o’quvchilar retseptorlari va effektorlarining faol faoliyati Bilan bog’liq. 
Amaliy uslublar o’rganilgan materialni chutishga, ko’nikma va malakalar hosil qilishga imkoniyat yaratadi. 
Amaliy  uslublarni  qo’llashga  o’quvchilar  faoliyatining  o’zi  bilim  manbai  hisoblanadi.  Bunday  usullar 
sirasiga og’zaki, yozma  mashqlar, laboratoriya ishlari,  maktab yer  maydoni, tirik tabiat burchagida sinfdan 
tashqari bajariladigan mashg’ulotlar kiradi. Amaliy uslublarning turlariga: 

---

 
 
 
5
5
5
3
3
3
 
 
 

 
O’quvchilarning tarqatma didaktik material bilan turli narsalar yasash; 

  Rasm chizish; 

 
Tabiat ob‘ektlarini tanib olish va aniqlash bo’yicha ishlar; 

  Hodisalarni kuzatish va qayd qilish ishlari; 

 
Tajriba o’tkazishlari (tajriba vositasida masalalarni hal qilish) kiradi.  
Amaliy  ish  boshlanishi  oldidan  qo’yiladigan  savol,  muammo,  masalaga  o’quvchilar  uning  natijalari 
bilan  javob  berishlari  kerak.  Tabiatshunoslik  darslari  tanib  olish  va  aniqlash  amaliy  metodlarining  bir  turi 
bo’lib, tarqalgan o’simliklarni yoki ularning qismlarini farqiga borib, tanib olish xususiyatlarini o’rgatadi.  
Taqqoslashdagi farqqa borish o’quvchining aniqlash qobiliyatini rivojlantiradi. Farq qilish va aniqlash 
bo’yicha  ishlar  darslardagina  olib  borilmaydi,  o’qituvchi  tabiatga  uyushtiriladigan  ekskursiyalarda  ham 
o’simliklarni topi shva to’plashni, namunalar yig’ishni, ularning yoshi, vegetativ usullari, tuproq kesmalari, 
moslashishlarini,  o’zgaruvchanlikni  o’quvchilarning  o’zlashtira  olish  qobiliyatlariga  qarab  tanlab  berishi 
kerak.  O’simliklar,  ular  qismlarining  shaklini  bilib  olish  bo’yicha  ishlarni  o’quvchilar  uy  vazifasi  sifatida 
bajaradilar.