O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi

Hikoya. O’quvchilarga bilim berishning yetakchi metodi, o’qituvchining jonli  so’zi — xikoyadir.  U 
o’qish    kitoblarini  o’qish,  ob‘ekt,  narsa  va  hodisalarni  namoyish  qilish,  o’qitishning  texnika  vositalaridan 
foydalanish, o’quvchilar oldiga savollar  qo’yish, badiiy, adabiyot o’qish va h. q bilan uyg’unlashadi. Hikoya 
o’qituvchi  shaxsiga  bog’liq,  shuning  uchun  o’quvchilarga  ma‘naviy  ta‘sir  ko’rsatish  uchun  juda  katta 
imkoniyatlarni o’zida saqlaydi. 
O’qituvchi xikoyasi tasviriy, hissiy va izchil bayondir. Hikoyada izchillikka qat‘iy rioya qilgan holda 
o’qituvchi  har  xil  usul  va  uni  mantiqiy  ishlashning  uslublari  (tahlil,  taqqoslash,  umumlashtirish)  ni 
qo’llanadi, o’quvchilarga to’g’ri tuzilgan bayonning namunasini beradi. 
O’qitish amaliyotida hikoyaning ushbu: aytib berish, ta‘riflash, xarakterlash, tushuntirish, muhokama 
qilish kabi turlari qo’llaniladi. 
Aytib berish — bayonning shunday turiki, unda aniq hodisalar, voqea, jarayon yoki harakatlar haqida 
ravon  gapirib  beriladi.  Hikoya  shohid  (sayyoh,  yosh  tabiatshunos,  sayohatchi,  biror  kashfiyotning 
ishtirokchisi va b.) nomidan olib boriladi. 
Ta‘riflash — muallif borliq jismlari va hodisalarining   (foydali  qazilmalar,  o’simlik  va hayvonot 
dunyosining, u yoki bu tabiiy zona iqlimining xususiyatlarini) izchil bayon qilishda qo’llaniladi.   
Xarakterlash  —  ta‘riflashning  bir    xili  (bir    ko’rinishi)  dir,  u  jism    (narsa)  yoki  hodisaning  belgi  va 
xususiyatlarini sanab o’tishdan iborat tog’lar, daryolar, tabiiy zonalar xarakteristikasi).                                      
Tushuntirish — bayonning bir turi, unda yangi tushunchalar, atamalar ochib beriladi, sabab-oqibatlar 
bog’lanishi, tobe‘lik belgilanadi, ya‘ni u yoki bu hodisaning mantiqiy tabiati (masalan, nima uchun tundrada 
uzun  tun  va  qisqa  kun  bo’ladi,  nima  uchun  kun  va  tun,  yil  fasllari  almashinib  turadi)  ochib  beriladi. 
Tushuntirishdan barcha darslarda foydalaniladi, ko’pincha u muhokama qilish bilan uyg’unlashadi. 
Muhokama qilish — bayon qilish bo’lib, unda o’quvchilarni xulosa va xotimaga olib keluvchi qoida 
va  isbotlarning  izchil  rivojlanishi  beriladi.  Hikoyaning  bu  turidan  o’rganilayotgan  hodisani  (masalan, 
o’simlik va hayvonot dunyosining o’zgarishiga iqlimning ta‘siri, suv, metallning xususiyatlari) tahlil qilish 
zarur bo’lganda foydalaniladi. 
Hikoyaning  har  xil  turlaridan,  odatda  tabiatshunoslik  darslarida  ularni  uyg’unlashtirilgan  xolda 
foydalaniladi, bunda ular bir-biriga o’tadi. O’qituvchi dars materialini qanday turda bayon qilmasin, didaktik 
ma‘no o’quvchilarga ilmiy umumlashtirilgan bilimlarning faol berilishi o’shanday qolaveradi. 
Hikoyaning  har  qanday  turi  ushbu  didaktik  talablarga:  tanlangan  materialning  ilmiyligi  va  yuqori 
g’oyaviyligiga;  mantiqiy  izchillik  va  isbotlanuvchanligiga;  o’quvchilar  uchun  aniq,  ravon  va  tushunarli 
bo’lishligiga; o’qituvchi nutqining tasviriy va hisobiy bo’lishligiga javob berishi kerak. 
1—2-sinflarda hikoyaning davomiyligi 5—8, 3—4-sinflarda esa 10—12 minutdan oshmasin. Hikoya 
jarayonida o’zlashtirishning faollashishiga yordam beruvchi didaktik uslublardan foydalanish zarur. 
I.  Dars  mavzusini  bildirish.  Yangi  mavzuni  bayon  qilish  oldidan  o’quvchilarga  yechimi  yangi 
(bilimlar uchun zarur) bo’lgan masala taklif qilinadi va u shu darsda o’rganish ob‘ekti bo’lib qoladi, ya‘ni 
muammoli  vaziyat;  «qiyinlashish  vaziyati»  vujudga  keltiriladi.  Yangi  materialni  o’rganish  yoki  amaliy 
topshiriqlarni  bajarish  bilan,  yoki  tajriba  qo’yish  bilan,  yoki  tabiatda  o’tkazilgan  kuzatishlarni  tahlil  qilish 
bilan bosh-lanadi. 

---

 
 
 
4
4
4
4
4
4
 
 
 
II.  Bayon  planini  bildirish.  Bu  uslub  faqat  o’zlashtirish jarayonini faollashtiribgina  qolmasdan,  balki 
o’quvchilarni  butun  bayon  sistemasini  ko’rishga  o’rgatadi,  bu  bilan  tafakkurning  mantiqiy  izchilligini 
rivojlanishga,  o’rganilayotgan  atrof  hayot  faktlari  yoki  hodisalari  o’rtasidagi  muayyan  bog’lanishlarni 
aniqlashga  yordam  beradi; masalan,  «CHo’l  tabiati»  mavzusini  bayon  qila turib,  o’qituvchi  doskaga  ushbu 
rejani  yozishi  mumkin:  1)  tabiiy  zonalar  xaritasida  cho’llarning  jo’g’rofiy  o’rni;  2)  cho’l  iqlimining 
xususiyatlari; 3) yuzasi; 4) vohalari; 5) cho’lda yil fasllari. 
O’quvchilar e‘tiborini faollashtiruvchi savollarni bayon davomida qo’yib borish. 
O’quvchilarning  idrok    qilish    faoliyatlarini faollashtiruvchi taqqoslash  (masalan,  dala, bog’, poliz, 
cho’l, dasht va o’rmon o’simlik va hayvonot dunyosini taqqoslash va h.) 
V.