Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

6.3. Masshtab samarasi 
Xarajatlarning proporsional o‗zgarishga ishlab chiqarish masshtabining 
o‗zgarishi deyiladi. Ishlab chiqarishda fakat ikkita omildan — ishchi kuchi (L) va 
kapitaldan (K) foydalanilganda, ulardan foydalanish ikki barobar oshsa 2L va 2K 
bo‗lsa, ishlab chiqarish masshtabi ikki barobar kengayadi. 
Xuddi shunday mehnat va kapitaldan foydalanish ikki marta qisqartirilsa (0,5L 
va 0,5K) ishlab chiqarish masshtabi ikki marta qisqarganligini bildiradi. Ishlab 
chiqarishda omillardan foydalanishning proporsional oshishi, ya‘ni ishlab chiqarish 

---

165 
masshtabining kengayishi mahsulot ishlab chiqarish hajmiga har xil ta‘sir qiladi, u 
mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirishi, kamaytirishi va o‗zgartirmasligi 
mumkin. Agar ishlab chiqarish masshtabi kengayganda omillar sarfi sur‘atidan 
mahsulot ishlab chiqarish hajmining o‗sish surati yuqori bo‗lsa, bunday ishlab 
chiqarish hajmining o‗sishiga musbat masshtab samarasi deyiladi. Musbat 
masshtab samarasida uzoq muddatli o‗rtacha harajatlar kamayadi. 
Agar, ishlab chiqarish masshtabi kengayganda, omillar sarfi sur‘atidan ishlab 
chiqarish hajmining o‗sish sur‘ati past bo‗lsa, bunday o‗sishga manfiy masshtab 
samarasi deyiladi. Manfiy masshtab samarasida (keyinchalik ko‗ramiz) uzoq 
muddatli oraliqda firma mahsulot ishlab chiqarishni oshirganda o‗rtacha harajatlar 
oshib boradi. 
Ishlab chiqarish masshtabi kengayganda omillar sarfi sur‘ati ishlab chiqarish 
hajmining o‗sish sur‘atiga teng bo‗lsa, bunday o‗sishga o‗zgarmas masshtab 
samarasi deyiladi. 
Masshtab samarasi mahsulot ishlab chiqarish hajmining, mahsulotni ishlab 
chiqarish uchun sarflanadigan omillar miqdori bilan bog‗liqligi bilan ifodalanishini 
e‘tiborga olsak, uni o‗rganishda ishlab chiqarish funksiyasidan foydalanish 
maqsadga muvofiqdir. 
Ishlab chiqarish funksiyasi berilgan bo‗lsin: 
Q = f(X) = f{x
l
,x
2
,...,x
n
), 
bu yerda Q — ishlab chiqarish hajmi, x
1
,x
2
,..-,x
n
— ishlab chiqarish omillari 
sarfi miqdori. 
Agar ishlab chiqarish masshtabi λ barobar oshsa (
>1) u holda ishlab chiqarish 
masshtabining kengayishini quyidagicha yozamiz: 
λ - X = (λ-
xi
,λ-x
2
,....,λ- 
xn
). 
Bu yerda λ ishlab chiqarish masshtabining o‗zgarishini ifodalaydi. U holda 
ishlab chiqarish masshtabining λ barobar kengayishini mahsulot ishlab chiqarish 
hajmiga ta‘sirini quyidagicha yozish mumkin: 
Q = ƒ(λ •X) = λn • ƒ (x
1
,x
2
,…,x
n
). 

---

166 
Ishlab chiqarishda fakat ikkita omildan foydalanilsa mehnat va kapitaldan. U 
holda yozish mumkin: 
Q= A
( )
ƒ (K,L). 
Oxirgi munosabat ishlab chiqarish omillari sarfi λ barobar oshganda ishlab 
chiqarish hajmi 
barobar oshishini bildiradi. 
Agar, K > 1 bo‗lsa, ishlab chiqarish musbat masshtab samarasiga ega, ya‘ni 
ishlab chiqarishning o‗sish sur‘ati omillar sarfi sur‘atidan yuqori. 
Agar, K < 1 bo‗lsa, ishlab chiqarish manfiy masshtab samarasiga ega.
Agar K = 1 bo‗lsa, masshtab samarasi o‗uzgarmas, ishlab chiqarishning o‗sish 
sur‘ati omillar sarfi sur‘atiga teng. 
Misol. Ishlab chiqarish funksiyasi quyidagicha berilgan bo‗lsin: 
Q(L,K) = 2
Ushbu funksiya musbat, manfiy yoki o‗zgarmas masshtab samarasiga ega 
ekanligi aniqlansin. 
Ishlab chiqarish masshtabini λ (λ > 1) barobar oshirsak, 
Q(λK,λL)=
( )
• 
( )
=
Demak, ishlab chiqarish funksiyasi musbat samaraga ega (K = 1,5 > 1), ya‘ni 
omillar sarfi sur‘ati λ bo‗lganda, ishlab chiqarish hajmining o‗sish sur‘ati 
ga 
teng bo‗ladi. 
Misol. Biror firmaning ishlab chiqarish funksiyasi quyidagicha berilgan 
bo‗lsin: 
Q = 2
L
K. 
Bir birlik mehnat narxi 2 ming so‗mga, bir birlik kapital narxi 6 ming so‗mga 
teng bo‗lsin. 
Firma Q = 1350 birlik mahsulot ishlab chiqarish uchun qancha miqdorda 
mehnatga va kapitalga ega bo‗lishi kerak? 
Yechish. Mehnat narxi w-2 ming so‗m, Kapital narxi r = 6 ming so‗m. 
Endi firmaning harajatlarini minimallashtirish masalasini yozamiz: 
Q = 2
L
K.
(6.11) 
Firma mablag‗ga cheklanganligi sharti tenglamasi: 

---

167 
6K + 2L(6.12) 
bu yerda S — firma uchun kerakli bo‗lgan mablag‗ miqdori. 
Harajatlarni minimallashtirish shartiga ko‗ra quyidagini yozamiz: 
= 2
, va 
= 2
. 
Bulardan 
= 
yoki 
= 
= 
bundan K =
va L=3
larni aniqlaymiz Endi L=3
ni (6.12)-
tenglamaga quyib (K)ning hamda (L) ning yangi qiymatlarini (S) orqali aniq-
laymiz: 
K=
va L= 
(6.13) 
(6.13)-larni (6.11)-ga quyib va uni 1350 birlik mahsulotga tenglashtirib, kerakli 
mablag‗ qiymatini aniqlaymiz:
Q = 2
= 1350 yoki S = 180 ming so‗m. 
Ushbu siymatdan foydalanib firma 1350 birlik mahsulot ishlab chiqarishi 
uchun qancha birlik kapitaldan va qancha birlik mehnat resursidan foydalanishini 
topamiz. 
K=
= 15 birlik; 
L=
45 birlik