Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

17.5. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning o‘rni 
Bozor ojizligi — bu shunday xodisaki, bunda bozor resurslardan samarali 
foydalanishni ta‘minlay olmaydi. 

---

376 
Bozor ojizligini kursatuvchi turtta turdagi vaziyat mavjud va bu vaziyatlar 
samarasiz vaziyat xisoblanadi: 
- Monopoliya. 
- Asimmetrik axborot. 
- Tashki samara. 
- Ijtimoiy ne‘mat. 
Ushbu vaziyatlarda bozorga davlatning aralashuvi maksadga muvofik deb 
hisoblanadi. 
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishdeganda davlatning jamiyat 
a‘zolarining ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab 
chiqarish resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta‘minlovchi, umumiy 
iqtisodiy muvozanatga erishishga yo‗naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish 
jarayonini tashkil etish bo‗yicha faoliyati tushuniladi.
 
Hozirgi sharoitda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish takror ishlab 
chiqarish jarayoniga tegishli bir qator vazifalarni hal qilishga qaratiladi. Bular 
jumlasiga iqtisodiy o‗sishni rag‗batlantirish, bandlikni tartibga solish, tarmoq va 
mintaqaviy tuzilmalardagi ijobiy siljishlarni qo‗llab-quvvatlash.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishningasosiy maqsadi iqtisodiy va 
ijtimoiy barqarorlikni ta‘minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro 
maydonda mustahkamlash va uni o‗zgarib turuvchi sharoitga moslashtirish 
hisoblanadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi uning quyidagi 
vazifalarida aniq namoyon bo‗ladi:
1) bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug‗diruvchi huquqiy asos 
va ijtimoiy muhitni ta‘minlash; 
2) raqobatni himoya qilish;
3) daromad va boylikni qayta taqsimlash;
4) resurslarni qayta taqsimlash; 

---

377 
5) iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya‘ni iqtisodiy tebranishlar vujudga 
keltiradigan inflyasiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat qilish hamda iqtisodiy 
o‗sishni rag‗batlantirish. 
Bu muammolarni davlat monopoliyaga qarshi siyosat yuritish, ijtimoiy 
sug‗urtalash, salbiy tashqi samaraga ega bo‗lgan tovarlar va xizmatlarni ishlab 
chiqarishni cheklash va ijobiy tashqi samaraga ega bo‗lgan ishlab chiqarish va 
iste‘molni rag‗batlantirish orqali yechishga harakat qilib kelmoqda. 
Hozirgi vaqtda davlatning iqtisodiy funksiyalari kengayib bormoqda. Bularga 
quyidagilar kiradi: infratuzilmani rivojlantirish; maorifni rivojlantirish; ishsizlarga 
nafaqa ajratish, har xil nafakdorlar va kam ta‘minlangan oilalarga moddiy yordam 
berish va hokazolar. Bulardan bir qisminigina sof ijtimoiy ne‘matga kiritish 
mumkin. Ularning ko‗pchiligi jamoa va shaxslar tomonidan iste‘mol qilinadi. 
Hozirgi vaqtda jami yalpi mahsulot tarkibida davlatning harajatlari ulushi 
barcha rivojlangan davlatlarda oshib borish tendensiyasiga ega. Yuqoridagilardan 
tashqari davlat monopolizmga, inflyasiyaga, ishsizlikka qarshi siyosat olib 
bormoqda, barqaror iqgisodiy o‗sishni ta‘minlashga e‘tibor bermoqda, 
iktisodiyotdagi tarkibiy o‗zgarishlarni muvofiqlashtirish, ilmiy-texnik tadqiqotlarni 
qo‗llab-quvvatlamoqda. 
Davlat iqtisodiyotda asosan ikkita masalani yechishga harakat qilib kelmoqda: 
bozorni normal ishlashini ta‘minlash va dolzarb bo‗lgan ijtimoiy-iqtisodiy 
muammolarni yechish. 
Suni ham aytish kerakki, davlatning bozor mexanizmiga asoslangan 
iqtisodiyotga aralashuvi o‗zining chegarasiga ega bo‗lishi kerak. Birinchi 
navbatda, davlatning bozor mexanizmiga aralashuvi bozor mexanizmini 
buzilishiga olib kelmasligi kerak. Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi bozor 
mexanizmlarini ma‘muriy boshqaruv bilan almashtirmasligi lozim. Davlatning 
iqtisodiyotga aralashuvi ko‗proq bozor mexanizmini kuchaytirishga yoki 
kamaytirishga olib kelishi maqsadga muvofiq.