O’zbekiston respublikasi sog’liqni saqlash vazirligi farmakognoziya fanidan amaliy mashg’ulotlar bo’yicha o’quv qo’llanma

2. Alkaloidlarni analiz qilishning sifat reaksiyalari.
Turli guruhga kiruvchi alkaloidlar saqlovchi o‘simlik maxsulotlaridagi alkaloidlariga 
umumiy cho‘ktiruvchi reaksiyalarni qo‘llash. 
 
Alkaloidlarga sifat reaksiyasini olib boriladigan reaktivlar ikki gruppaga
: 
 umumiy yoki cho‘ktirish reaktivlari
va 
maxsus reaktivlarga
bo‘linadi. 
Umumiy yoki cho‘ktirish reaktivlari esa uch gruppaga bo‘linadi. 
1.kompleks yodidlar: vagner, marme, bushard, mayer reaktivlari. 
2.kompleks kislotalar (zonnenshteyn, bertran, sheybper reaktivlari va ba'zi kislota 
xususiyatiga ega bo‘lgan organik birikmalar (tanin, pikrin kislotasi). 
3.og‘ir metall tuzlari (simob, oltin, platina tuzlari). 
Alkaloidlarga umumiy cho‘ktirish reaktivlari va reaksiya natijalari 
№ 
reaktivlar nomi 
reaktivlar 
tarkibi 
sharoit
reaksiya natijasi –
cho‘kma rangi 
I 
1 vagner reaktivi 
I
2 
+ KI
 
kislotali 
qo‘ng‘ir 
2 bushard reaktivi 
I
2 
+ KI 
kislotali 
qo‘ng‘ir 
3 meyera reaktivi 
HgI
2
+ KI 
(K
2
Hg
2
I
4
) 
kislotali 
qo‘ng‘ir yoki sariq 
4 marme reaktivi 
CdI
2
+ KI 
(K
2
Cd
2
I
4
) 
kislotali 
qo‘ng‘ir yoki sariq 

---

119 
5 dragendorf reaktivi 
BiI
3 
 
+ 
KI(KBiI
4
) 
kislotali 
to‘q-sariq gisht rang-
qizil 
6 zonnenshteyn reaktivi 
fosformolibde
n
kislotasi 
H
2
BO
4
 
∙ 
12MoO
3 
∙ 
2H
2
O 
kislotali 
sariq yoki yashil- 
sariq 
II 
7 sheybler reaktivi 
fosfovolfram
kislotasi 
H
3
PO
4
 
∙ 
12WO
3 
∙ 
2H
2
O 
kislotali 
oq 
8 bertran reaktivi 
kremnevolfra
m
kislotasi 
SiO
2
∙ 12WO
3 
∙ 4H
2
O 
kislotali 
oq 
9 10% tanin 
kislotali 
sarg‘ish 
1
0 
1% pikrin kislota 
kislotali 
sariq 
III 
1
1 
5% platina xloridi 
H
2
PtCl
6 
kislotali 
oq 
1
2 
5% sulema 
HgCl
2 
kislotali 
oq 
1
3 
5% oltin xloridi 
HAuCl
4
∙ 
4H
2
O 
kislotali 
oq 
 

---

120 
Ish uchun kerakli asbob-uskuna va reaktivlar: 
150-200 ml xajmli konus kolbalar, 
2% sirka kislotasi, buyum oynasi, probirkalar, pipetkalar, tomizg‘ich, 10% tanin 
eritmasi, 1% pikrin kislotasi, vagner reaktivi, bangidevona, katta qoncho‘p o‘tlari, 
kuchala urug‘i. 
Ishning borish tartibi:
a) Umumiy yoki cho‘ktirish reaksiyalari
.
alkaloidlarga sifat reaksiyalar qilish uchun 
tekshirilayotgan mahsulotdan sirka kislotasini suyultirilgan eritmasi yordamida ajratma 
tayyorlanadi 
(yurashevkiy usuli bo‘yicha).
buning uchun yirik maydalangan mahsulotni 
ma'lum miqdorini 150 ml hajmli kolbaga solib, ustiga 2% sirka kislotasidan solinadi va 
aralashma qaynaguncha qizdiriladi. Aralashma sovitilib, filtrlanadi. soat oynachasi 
yoki buyum oynachasiga 1-2 tomchi filtratdan tomizilib, so‘ngra uni yoniga bir tomchi 
alkaloidlarga xos reaktiv tomiziladi va asta-sekin chayqatiladi. bunda har xil rangli 
loyqa yoki cho‘kma hosil bo‘ladi. 
 
 
Ish uchun kerakli asbob-uskuna va reaktivlar: 
konsentrlagan sulfat, nitrat, xlorid va 
boshqa kislotalar, formalin, turli oksidlovchilar (K
2
Cr
2
O
7
, KCIO
4
, H
2
O
2
), ishqorlar va 
ularning aralashmalari hamda boshqa birikmalar reaktiv sifatida ishlatiladi.
Ishning borish tartibi:
b) Alkaloidlar uchun maxsus reaksiyalar. 
Mahsulotda qanday alkaloid borligi har bir 
alkaloidga xos rangli reaksiyalar, ya'ni maxsus reaksiyalar bilan aniqlanadi. Bu 
reaksiyalar natijasida alkaloid molekulasidan suv molekulasi ajralishi, alkaloid 
oksidlanishi yoki suv tortib oluvchi reaktivlar, aldegidlar bilan kondensatsiyaga kirishi 
mumkin. natijada har bir alkaloidga xos turli rangdagi mahsulotlar hosil bo‘ladi. 
Maxsus reaksiyaga misol sifatida quyida kuchala urug‘i tarkibidagi strixnin va 
brutsinlarga reaksiyani ko‘rsatish mumkin. 
1-Topshiriq:
Alkaloidlarga xos umumiy yoki cho‘ktirish reaksiyalarini 
kuzating va olingan natijalarni
 
daftarga qayd qiling 

---

121