O’zbekiston respublikasi sog’liqni saqlash vazirligi farmakognoziya fanidan amaliy mashg’ulotlar bo’yicha o’quv qo’llanma

Kraxmalning xususiyatlari.
Kraxmal glyukanlarga kirib, o‘simlik hujayralarida 
donachalar shaklda vujudga keladi. Bu donachalar 96,1-97,6 %polisaxaridlardan, 0,2-
0,7 % mineral moddalardan, 0,6 % gacha qattiq yog‘ kislotalardan va boshqalardan 
tashkil topgan.

---

44 
Kraxmal xidsiz, mazasiz, mayin oq kukun (poroshok) bo‘lib, barmoq orasiga olib 
ishqalansa, g‘ichirlaydi. Quritilgan, suvsiz kraxmalning zichligi 1,620 - 1,650.
Kraxmal sovuq suv, spirt, efir va boshqa organik erituvchilarda erimaydi. Agar 68-75
o
issiq suvga solinsa, donachalari shishib yoriladi va quyuq, yopishqoq suyuqlik - 
kleyster (kraxmal elimi) hosil qiladi. Kraxmal kleysterining hosil bo‘lish jarayoni 
ancha murakkab. Bu jarayonda kraxmal donachasining ichki qismi -amiloza suvda erib, 
yopishqoqlik xususiyatiga ega bo‘lmagan eritma hosil qiladi. Donachaning pardasi – 
amilopektin esa, bu eritmaga quyuqlik va yopishqoqlik xossasini beradi. Kleyster 
kolloid eritma bo‘lib, neytral yoki kuchsiz kislotali reaksiyaga ega va qutblangan nur 
tekisligini o‘ngga buradi. 
Mikroskopik tekshirish.
Kraxmal suv yordamida mikroskopning katta ob’ektivida 
ko‘riladi. Kraxmalning shakli, tuzilishi va katta-kichikligiga qarab, uning qaysi 
o‘simlikka mansubligini aniqlash mumkin.
Kartoshka kraxmalining donachasi tuxumsimon bo‘lib, kattaligi 80-100µ ga teng. 
O‘sish markazi chetga joylashgan (ekssentrik donacha). Ba’zi donachada ikkita markaz 
bo‘ladi. U yarim murakkab donacha deyiladi. Kartoshka kraxmali donachalarining ust 
tomonida qavat-qavat izlar ko‘rinadi Bug‘doy kraxmali donachasining katta-kichikligi 
ikki xil, ya’ni yirik donacha 28-30µ, mayda donacha esa 6-7µ bo‘ladi. Yirik kraxmal 
donachasi yasmiqsimon (yumaloq va yalpoq) shaklga ega. O‘sish markazi o‘rtaga 
joylashgan (konsentrik donacha).
Makkajo‘xori kraxmali donachasining shakli burchakli yoki yumaloq bo‘lib, kattaligi 
20-30 µ, uning markazi va butsimon darzli bo‘lishi xarakterlidir.
Guruch kraxmali donachasi ko‘p burchakli shaklga ega bo‘lib, yuqorida aytib o‘tilgan 
kraxmal donachalariga nisbatan mayda, kattaligi 4-6µ. Guruchkraxmalida murakkab 
donachalar (umumiy parda ichida ko‘p miqdorda kraxmal donachalari joylashgan) ham 
uchraydi.
Ishlatilishi.
Kraxmal boshqa moddalar bilan birga chaqaloqlarga sepiladigan kukun 
(poroshok) va teriga surtiladigan surtmalar tayyorlashda ishlatiladi.
Me’da va ichak kasalliklarida kraxmalning qaynatib tayyorlangan