g'oyalari Angliya va Fransiyada qo'llab-quwatlanib, progressiv rol
o‘ynagan bo‘lsa, feodal munosabatlari hali ustun, kapitalistik tuzum
endigina rivojlanayotgan davlatlarda bu g'oyalar ta’siri
tobora ortib
bordi (Germaniya, Avstriya, Italiya, Ispaniya, Rossiya). Ma’lumotlar-
ga ko‘ra, Ispaniyada Smitning kitobi dastlab inkivizitsiya tomonidan
taqiqlangan. Germaniyada esa reaksion professorlar uni tan olishni
istashmagan.
Shunga qaramasdan, ulaming asarlarida klassik iqtiso
diy maktab eng yuksak cho'qqiga ko‘tarildi va jahon iqtisodiy tafakku-
riga katta ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Undan keyingi iqtisodchilar ilmiy
bo‘lmagan apologetik maqsadlami qo‘ydilar.
Klassik iqtisodiy maktab uchun shu narsa xarakterliki, unda manti
qiy abstraksiya uslubi yordamida iqtisodiy voqealar va jarayonlar
mohiyatiga yetish uchun harakat qilindi.
Olimlar mavjud voqealami
imkoni boricha katta obyektivlik va holislik bilan tahlil etdilar.
Klassiklar mulohazalarining asosida inson xohishiga bog‘liq
bo'lmagan obyektiv iqtisodiy qonunlar mavjudligi to‘g‘risidagi tushun-
chalar yotar edi. Bu qonunlar iqtisodiy tizimda tabiiy turg‘unlikni
ta’minlashga qodir bo‘lib, o‘z-o‘zini tartibga solish tendensiyasi ulaiga
xosdir. Shu sababli bu ta’Iimot a’zolari davlatning iqtisodiyotni,
savdoning har qanday cheklovlariga doimo qarshi bo‘ldilar.
Klassik iqtisodiyotning poydevori qiymatning mehnat nazariyasi
asosiga qurilgan. Bu ta’Iimot daromadlami taqsimlash nazariyasiga ham
asos deb qaralgan. Bu maktab birinchi marta o‘sha davrdagi ilg‘or
buijua jamiyatining sinfiy tuzilishini to‘g‘ri yoritib berdi, kapitalistlar
va yer egalari daromad manbalari yollanma ishchilami ekspluatatsiya
qilish ekanligi ochib berildi, ammo qo'shimcha qiymatning asl tabiati
aniqlanmadi.
Ijtimoiy kapitalning takror ishlab chiqarish
mexanizmini tadqiq
qilishda muhim yutuqlar qo'lga kiritildi. Ammo doimiy kapitalning
yalpi mahsulot qiymati elementi ekanligi aniqlab berilmadi. Klassiklar
asosiy iqtisodiy muammo sifatida kapital jamg'arilishini ilgari surdilar
va u bilan bog‘liq bo'lgan ziddiyatlami yetarlicha baholay olmadilar,
umumiy ortiqcha ishlab chiqarish inqirozlari bo‘lishi mumkinligini
inkor etdilar.
Bu olimlar, odatda, siyosiy iqtisod asoschilari deb ko'rsatiladi.
Ammo bu ibora Monkreten tomonidan birinchi bor qo‘llanilgan
(1615) va siyosiy iqtisodga Kantilonning «Esse» asarida, F.Kene ma-
qolalarida, Tyurgoning kitoblarida asos solinganini aytib o‘tish kerak.
A.Smit o‘z asarida iqtisodiyot fanini har tomonlama to‘la tahlil etib,
hozirgi davr tili bilan aytganda, bozor
iqtisodiyoti va uning amal
qilish tamoyillarini to‘g‘ri ko‘rsatib berdi. Ular ta’limotining mohiyati
qisqacha quyidagilardan iborat:
1. Tanlov va tadbirkorlik erkinligi.
2. Baholaming erkinligi (ya’ni bahoning bozorda talab va taklif aso
sida shakllanishi).
3. Erkin raqobat.
4. Mulk shakllarining turli-tumanligi va ulaming qonun oldida
baravarligi (ya’ni davlat, jamoa, xususiy va boshqa mulklaming
hayotiyligi); xususiy mulk afzalligi.
5. Davlatning imkoni boricha iqtisodiyot masalalariga kam aralashuvi
(yoki iqtisodiyotning «lassez faire» tamoyih bo‘yicha o‘z yo'liga ko‘ra
rivoji) va boshqalar.
Bu tamoyillar nazariy jihatdan buyuk kashfiyot edi va muhimi yan
gi jamiyatning iqtisodiy siyosatida keng qo'llanilib,
samarali natijalar
berdi. Bu nazariy asos hozirgi davrda ham o‘z kuchini yo‘qotgan emas.
Keyingi rivojlanish davrida bu tamoyillaming evolutsiyasini ko‘ramiz.
Ayniqsa, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi masalasi bo‘yicha turlicha
fikrlar bor. Sotsialistik rivojlanish g'oyalarining mualliflari sotsialistik
deb atalgan davlat klassik iqtisodiy maktabning bir qancha muhim
tamoyillarini inkor etib (masalan, xususiy mulkni bekor qilish, davlat-
umumxalq mulkining hissasini oshirish, qat’iy rejalashtirish, qat’iy
baholar o'matish, iqtisodiyotda erkinlikni bo‘g‘ish, davlat tomonidan
ma’muriy-buyruqbozlik usullarining keng qo‘llanilishi va boshqalar),
katta xatoga yo‘l qo'yganliklari tarixda isbotlandi.
Smitning
bosh asari
Do'stlaringiz bilan baham: 
