Ижтимоий фалсафа – инсоният фалсафий маданиятининг маҳсули

Ижтимоий сиёсий соҳа билан боғлиқ
асосий 
категориялардан социал стратификация, социал мобиллашув, инсон, 
индивид, субъект, халқ, ижтимоий қатлам, миллат, элат, синфлар, сиёсат, 
жамиятнинг сиёсий ташкилотлари, ижтимоий институтлари, давлат, партия, 
демократия, тоталитаризм, диктатура, эволюция, реформа (ислоҳот), 
менталитет. 
Ижтимоий маданий соҳага бевосита алоқадор 
категориялар сифатида 
қуйидагиларни қайд этиш мумкин: маданият, ижтимоий-маданий борлиқ, 
маданий инқилоб, эҳтиёж манфаатлар, оила, қадриятлар, қадрсизланиш, 
маданиятсизлик, ворислик, цивилизация, ҳуқуқий маданият, сиёсий 
маданият. 
Моддий соҳаларга оид категориялар сифатида
ижтимоий фалсафа 
фани, табиат, географик муҳит, моддий муносабатлар, ишлаб чиқариш 
кучлари, бозор муносабатлари, мулкчиликнинг хилма хиллиги, ижтимоий 
муносабатлар, техника коммуникация, технология, илмий техник прогресс, 
экология, хокимият, жамият мавжудлигини асоси ва бошқа шу каби 
тушунчаларга таянади. Айни пайтда ҳаёт ва ўлим, ижтимоий ҳаёт, ҳаётнинг 
мазмуни, эркинлик, зарурият, ижтимоий адолат, гуманизм, прогресс ва 
регресс ва ҳакозолар. Ижтимоий фалсафа фани кишилик жамияти ҳақидаги 
кўплаб фанларнинг категорияларидан ҳам фойдаланади. Ижтимоий 

---

41 
фалсафага чегарадош фанларнинг категориялари ҳам ушбу фан доирасида 
кенг қўлланилади. Гап шундаки, улардан фойдаланиш жараёнида ижтимоий 
ҳодисаларни билишнинг ўзига хос жиҳатларини назардан четда 
қолдирмаслик лозим. Ана шундай категориялар сифатида ҳуқуқий давлат, 
фуқаролик жамияти, ижтимоий фикр, ижтимоий гуруҳлар, ихтилоф 
ижтимоий воқеа ва ҳодисаларни ўрганишда қўлланиладиган умумий 
тушунчалар сирасига киради. Зеро, бу тушунчалар сиёсатшунослик, сиёсат 
назарияси, сиёсат фалсафаси, ҳуқуқ фалсафаси, давлат ва ҳуқуқ тарихи ва 
назарияси, маданиятшунослик, социология каби фанларда ҳам кенг 
қўлланилади.
Жамият 
ривожланишининг 
умумий 
қонунларисиз, унинг 
категориялари мавжуд бўла олмайди ва аксинча категорияларсиз ижтимоий 
тараққиёт қонунлари ҳақидаги ҳаққоний билимга эришиб бўлмайди. 
Ижтимоий фалсафа фани моҳият эътиборига кўра, муайян 
категориялар ва тушунчалар тизимидан иборат бўлади. У ёки бу 
категориянинг моҳият ва мазмунини аниқлаш, уларнинг мазкур тизимдаги 
бошқа категориялар билан боғлиқлигини англашдан иборатдир. Ижтимоий 
фалсафа фани категориялари тизими тарихийлик ва мантиқийликнинг 
бирлиги тимсолидир. 
Ижтимоий фалсафа фанининг ижтимоий борлиқни, жамият ҳаётидаги 
воқеа ва ҳодисалар жараёнларини билишдаги роли шунчаки фалсафий 
категориялари ижтимоий ҳаётга жорий этиш деб тушуниш масалага бир 
ёқлама ёндашишга олиб келади. Жамият илмий тараққиётнинг билишнинг 
энг мураккаб предметларидан бири ҳисобланади. Тарихни яратувчиси 
кишилардир. Улар ўз олдиларига истиқбол мақсад ва вазифаларини, 
манфаатларини белгилаб оладилар, шунингдек, уларни амалга ошириш учун 
курашадилар. 
Замонавий ижтимоий фалсафа жаҳон фалсафаси ва ўтмишдаги бой 
ижтимоий фалсафий таълимотлар ютуқларига суянган ҳолда ижтимоий 
воқейликни илмий тушунтириб воқеа ва ҳодисаларни моҳиятини билишда 
муҳим методологик вазифани бажарадиган категориялар янгича мазмунига 
эга бўлиб бормоқда.
Категориялар ижтимоий воқейликнинг инъикоси, унинг муҳим 
сифатий белгиларини умумлаштирувчи тушунчалардир. Улар ўзаро боғлиқ 
бўлиб, бир-бирларисиз мавжуд бўлаолмайдилар, улар ўзаро диалектик 
боғлиқликда бўлади. 
Категориялар фақатгина мавҳум умумий тушунчалар бўлибгина 
қолмай айни пайтда улар амалий аҳамиятга ҳам эгадилар. Чунки улар 
ижтимоий ҳодисаларнинг билишнинг босқичи, «лаҳзаси» бўлиб, бу жараён 
субъектдан объектга томон доимий ривожланишда бўлади. Ижтимоий 
борлиқнинг моҳиятини англаб етишда ҳаққоний билимга эга бўлишда 
ижтимоий амалиёт эса мезон вазифасини ўтайди. 
Ижтимоий фалсафа фани категориялар ва қонунларини бир-бирларига 
қарама-қарши қўйиш ёки уларни бир биридан ажратиш мумкин эмас. Улар 
бир-бирларини тўлдиради ва бойитиб боради. Категориялар реал воқейликка 

---

42 
мос равишда шакллансагина ижтимоий тизимлар ривожланиши қонунлари 
ҳақида тўлароқ билимга эга бўлиши мумкин. Ўз навбатида жамият 
ривожланиши 
қонунлари 
эса 
ижтимоий 
фалсафа 
фанининг 
категорияларининг объектив мазмунини ташкил этади.