“INNOVATSION IQTISODIYOT” – O.XUSAINOV
81
81
5-mavzu: Jahon iqtisodiyotini globallashuvi muammolarining oqibatlari va hal etish
yо‘llari
Reja:
5.1. Tashqi iqtisodiy munosabatlarning shakllanishi
5.2. Global iqtisodiyotga integratsiyalashuvni belgilovchi omillar
5.3. Milliy xо‘jaliklar о‘rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish
5.4. Global iqtisodiyotga integratsiyalashuvda ishlab chiqarish va ilmiy-texnik
hamkorlik
5.5. Globallashtirishdagi nuqsonlar
5.6. Jahon moliya tizimi globallashuvining mohiyati va uning oqibatlari
Tayanch tushunchalar:
Tashqi iqtisodiy munosabatlar, firmalarni integratsiya jarayoniga jalb qilish, yagona
valyutali infrastrukturalar,
transmilliy korporatsiyalar, ishlab chiqarish hamkorligi, xalqaro
hamkorlik bosqichlari, TIFda ilmiy texnika hamkorligi.
5.1. Tashqi iqtisodiy munosabatlarni shakllanishi
Iqtisodiyotning ochiqligi darajasining oshishi va tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada
erkinlashtirish
globallashuv,
transnatsionallashuv
va
milliy
iqtisodiyotning
baynalminallashuvi sharoitlarida mamlakatlarning jahon xо‘jaligi holatiga bog‘liqligini
kuchaytiradi.
О‘zbekistonning jahon hamjamiyatiga integratsiyasi turli mintaqaviy birlashmalar bilan
aloqalarining kengayishidan kelib chiqadi. Xususan,
о‘rtasida iqtisodiy hamkorligi buning eng yorqin namunasi hisoblanadi.
Mustaqilligimizning dastlabki yillaridanoq yonilg‘i-energetika
majmuasi, aviatsiya sanoati
korxonalari, transport, suv xо‘jaligi, harbiy texnikaviy va ilmiy-texnikaviy sohalardagi
hamkorlik masalalari kо‘rib chiqildi. Hamkorlik doirasida bugungi
kunda ikki tomonlama
kо‘p yо‘nalishli sohalar rivoj topmoqda. Energetika sohasida, “Gazprom”, “Vimm Bil Dan
oziq-ovqat mahsulotlari”, “Cherkizovskiy” (gо‘shtni qayta ishlovchi) kabi yirik
“INNOVATSION IQTISODIYOT” – O.XUSAINOV
82
82
kompaniyalarning kirib kelishi katta ahamiyat kasb etadi.
muvaffaqiyatli hamkorlik
qilmoqda. О‘zbekiston tashqi siyosatining Yevropa yо‘nalishi kengaydi. Ushbu hamkorlik
Yevropaning alohida har bir mamlakati bilan hamkorlikni о‘z ichiga oladi.
Jumladan,
mamlakatimizda birgina
ik ishbilarmonlar sarmoyasi ishtirokida tuzilgan 30 dan
ortiq korxona mavjud. Ular xalq iste’moli mollari, oziq-ovqat mahsulotlari, qurilish
materiallari, dori-darmon ishlab chiqarish. Qishloq xо‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash
sohalarida faoliyat kо‘rsatmoqda. Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligida Chexiyaning “Eriell
Korporeshin” , "Miriliz”, “Tomas Praga”, “CHKD Noveenergo”, “Ayveks CHR”, “Yason
Travel”, «Yansen» kabi kompaniyalari rо‘yxatdan о‘tgan.
О‘zbekistonga Chexiyaning tramvay va trolleybuslari keltirilmoqda. «V.P.Chkalov
nomidagi Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi” davlat aksiyadorlik jamiyati bilan
Chexiya mudofa vazirligi о‘rtasida harbiy-transport samolyotlarini yetkazib berish borasida
muzokara olib borilmoqda. Ayni paytda О‘zbekiston-Chexiya hamkorligida 16 loyiha ishlab
chiqilmoqda.
Ayniqsa, qishloq xо‘jaligi
mahsulotlarini qayta ishlash, tо‘qmachilik va oziq-ovqat
sanoatidagi hamkorlik istiqbolli. Lekin ishga solinmagan imkoniyatlar hali ham kо‘p.
Masalan, Chexiya О‘zbekiston paxtasini uchinchi Davlat orqali sotib oladi. Mevalar va poliz
ekinlarini qayta ishlash borasidagi aloqalar ham talab darajasida emas.
Rivojlanayotgan mamlakatlardagi real integratsiya jarayonlari hali juda kuchsiz
ekanligini va xarakteriga, harakatlantiruvchi omillariga, rivojlanish sur’atlariga kо‘ra о‘zaro
farqlanishini kо‘rsatdi. Kо‘pchilik rivojlanayotgan mamlakatlar amalda integratsiya
jarayonidan tashqarida qolmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarning
iqtisodiy hamkorligini
real integratsiya jarayonining tayyorgarlik bosqichi deyilsa tо‘g‘ri bо‘ladi.
Sharqiy Osiyo mamlakatlarida iqtisodiy integratsiyaning rivojlanish tajribasi
“davlat
boshchilik qilayotgan iqtisodiyot”
modeli doirasida mamlakatning muvaffaqiyatli rivojlanishi
uchun eng avvalo uchta majburiy shartni ta’minlash shartligini kо‘rsatadi:
Birinchidan
, davlat korxonalari emas, balki xususiy korxonalar iqtisodiy о‘sishning ichki
dvigatellariga aylanishi kerak.
Ikkinchidan
, iqtisodiy siyosat eksportga aniq yо‘naltirilgan holda qurilishi kerak.
Uchinchidan
, iqtisodiyotning davlat tomonidan boshqarilishi amalga oshirilishi,
“INNOVATSION IQTISODIYOT” – O.XUSAINOV
83
83
rivojlanishning istalayotgan kо‘rsatkichlari bilan bog‘liq bо‘lgan kuchli iqtisodiy rag‘batlar
negiziga qurilishi kerak.
О‘zbekiston eksportga yо‘naltirilgan siyosat orqali jahon xо‘jaligiga iqtisodiy
integratsiyalashuvni rivojlantirishning ulkan salohiyatiga ega.
Shu bilan birga respublika
iqtisodiyotining eksportga yо‘naltirilgan
mavjuddir,
jumladan:
iqtisodiyotda xususiy sektorning yetarlicha rivojlanmaganligi va buning oqibati sifatida
xususiy korxonalar eksportining juda oz ekanligi;
eksportdan olingan daromadning davlat bilan mahsulot ishlab chiqaruvchilar о‘rtasida
nomuqobil taqsimlanishi, qishloq xо‘jaligida daromadlarning tekis taqsimlanmaganligi butun
iqtisodiyotda ishlab chiqarishning potensial о‘sishida salmoqli yо‘kotishlarga olib keladi;
sanoat ishlab chiqarishining monopoliya qilinishi. Bu valyuta nazorati orqali yuqori
darajadagi proteksionizm kо‘rinishida qо‘llab-quvvatlanadi. Kichik korxonalar sektorining
sust rivojlanganligi, ularning eksportdagi hissasining
oz ekanligi iqtisodiyotning
nobarqarorligi, monopolizatsiya va inflyatsiya saqlanib qolishiga kо‘maklashadi;
moliyaviy sektorning va tashqi bozorga ishlovchi korxonalarni kredit berish yо‘li bilan
qо‘llab-quvvatlashning sust rivojlanganligi;
eksport kiluvchilarning ma’muriy jihatdan yetarlicha qо‘llab-quvvatlanmasligi, tayyor
mahsulotni eksport qilishga ruxsatnomalarni rasmiylashtirish bilan bog‘liq qiyinchiliklar va
bunday ruxsatnomalar berilishi kechiktirilishi.
