O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta-maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti g. Xamdamova, O. Astanakulov, A. Matchanov

 
16.1-rasm.
Ishlab chiqarish faoliyati samaradorligining
ko‟rsatkichlar itizimi
215
 
 
Ish 
haqiga 
xarajatlardan 
foydalanish 
samaradorligining 
xususiy 
ko‘rsatkichlari:so‘mlik mahsulotga ish haqi xarajatlari , shu jumladan sotsial 
zaruriyatlarga ajratmalar va ularni pasayishi foizi; 
-ish haqiga xarajatlar, shu jumladan sotsial zaruriyatlarga ajratmalarni
nisbatan tejalishi;
-ish haqiga xarajatlar, shu jumladan sotsial zaruriyatlarga ajratmalarni nisbiy 
tejalishi hisobiga foydani o‘sishi; 
-qo‘shimcha qiymatni bazisli darajaga nisbatan, shu jumladan ish haqiga, shu 
jumladan sotsial zaruriyatlarga ajratmalarga xarajatlarni nisbatan tejalishi 
hisobiga o‘sishi; 
-foyda va qo‘shimcha qiymatni ish haqi, shu jumladan sotsial zaruriyatlarga 
ajratmalarga xarajatlarni nisbatan tejalishi hisobiga o‘sishining ulushi , % da. 
Amortizatsiyadan foydalanish samaradorligining xususiy ko‘rsatkichlari: 
-bir so‘mlik mahsulot amortizatsiyasiga xarajatlar va ularni pasayishi foizi; 
-amortizatsiyani nisbatan tejalishi; 
-foyda va qo‘shimcha qiymatni amortizatsiyaga xarajatlarni nisbiy tejalishi 
hisobiga o‘sishi; 
-foyda va qo‘shimcha qiymatni amortizatsiyaga xarajatlarni nisbatan tejalishi 
hisobiga o‘sishining ulushi. 
215
―Oсновы менеджмента‖A.K. Семенов, В.И. Набоков, -М.:2010-С.337.
Iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari 
Mаtеriаl 
qаytimi 
Mаtеriаl sаrfi 
Enеrgiya 
sаrfi 
Ekologik 
sаmаrаdorlik 
Mеhnаt 
unumdorligi 
Murаkkаb-
ligi 
Kаpitаl 
qаytimi 
Kаpitаl sаrfi 

---

377 
Boshqa xarajatlardan foydalanish samaradorligining xususiy ko‘rsatkichlari: 
-bir so‘mlik mahsulotga boshqa xarajatlarni sarflanishi va ularni pasaytirish 
foizi; 
-mahsulot ishlab chiqarishga boshqa pul xarajatlarini nisbatan tejalishi; 
-foyda va qo‘shimcha qiymatni boshqa xarajatlarni nisbatan tejalishi hisobiga
o‘sishi; 
-boshqa pul xarajatlarini o‘zgarishi hisobiga daromadni o‘sishi; 
-foyda va qo‘shimcha qiymatni boshqa xarajatlarni nisbatan tejalishi hisobiga
o‘sishi ulushi, % da. 
Mahsulot tannarxini kalkulyatsion kesmada iqtisodiy tahlil qilishda 
mahsulot tannarxi xususiy ko‘rsatkichlarini tasniflash kalkulyatsiya moddalari 
bo‘yicha keyinchalik majmuaviy kalkulyatsion moddalardan mahsulot tannarxini 
shakllantiruvchi xarajatlarning asosiy elementlarini ajratish bilan amalga 
oshiriladi. Ishlab chiqarish faoliyati iqtisodiy samaradorligi tavsiya etilgan
umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarining hozirgi vaqtda qo‘llanadigan tegishli
ko‘rsatkichlardan tubdan farqi quyidagilardan iborat: 
-birinchi umumlashtiruvchi ko‘rsatkich korxonalar darajasida ishlab 
chiqarish samaradorligini o‘sish sur‘ati - ishlab chiqarish natijalarini o‘sish 
sur‘atlarini xarajatlarni o‘sish sur‘atlaridan o‘zib ketishini hisoblashga imkon 
beradi; 
-umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar har bir resursdan alohida foydalanish
samaradorligini ta‘riflovchi ko‘rsatkichlar bilan bevosita aloqaga ega. Bu 
iqtisodiy tadqiqotlar (rejalashtirish, loyihalashtirish va iqtisodiy tahlil)da ishlab 
chiqarishda faoliyat yurituvchi resurslardan biri (mehnat, ishlab chiqarish fondlari 
va moddiy resurslar)dan foydalanishning samaradorligidagi o‘zgarishlar umuman
ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshishiga ta‘sirini belgilashga 
imkon beradi; 
-mahsulot ishlab chiqarish hajmini umumiy xarajatlar bilan solishtirish
asosida ishlab chiqarish samaradorligining erishilgan darajasi - haqiqiy yig‘ma

---

378 
xarajatlarni bu xarajatlarning ijtimoiy zarur darajasiga mos kelishi darajasi haqida 
xulosaga kelish mumkin; 
-tannarxi kamayishi hisobiga qo‘shimcha qiymat va foydani o‘sishi ishlab 
chiqarish va yakuniy natijalarni taqsimlash masalasi bo‘yicha
muvofiqlashtirishga imkon beradi; 
-xarajatlarni nisbatan tejalishi ko‘rsatkichi innovatsiyalar iqtisodiy 
samaradorligi ko‘rsatkichlarini muvofiqlashtirish va umumlashtiruvchi va xususiy
ko‘rsatkichlar guruhlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqani ta‘minlash, ishlab chiqarish 
jarayoniga yangidan jalb qilinayotgan resurslardan foydalanishini 
kuchaytirishdagi o‘zgarishlarni umumlashtirilgan bahosini berishga imkon
beradilar; 
-umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar jamlash va iste‘mol fondlarini 
sarflashning samaradorligi ustidan nazoratni amalga oshirish imkoniyatini 
beradilar; texnik qayta jihozlash va yangi ish joylarini tashkil qilishga
yo‘naltirilgan kapital kiritmalardan foydalanishni ratsionalligi, hamda xo‘jalik
ichidagi zahiralarni harakatga keltirish ustidan nazorat qilishni ta‘minlaydilar.