Mavzu; Kirish Otorinolaringologiya tarixi va rivojlanishi. Burun boʼshligi klinik anatomiyasi va fiziologiyasi

BURUN VА BURUN YONDOSH BOʼSHLIQLАRINI 
TEKSHIRISH USULLАRI 
Burun va burun yondosh boʼshliqlarini tekshirish, ularni tashqi tuzilishini 
koʼzdan kechirish va paypaslashdan boshlanadi.
Tashqi tuzilishini koʼrishda burunni xolatiga,terisida koʼzga tashlanadiga 
nuqsonlarga,tashqi burundagi turli qiyshiqliklar, oʼsmalar va shishlarni bor 
yoʼqligiga eʼtibor qaratiladi. Paypaslab koʼrishda tashqi burun, burun yondosh 
boʼshliqlari soxasida ogʼriq, oʼsimta bor-yoʼqligi xamda suyaklarni butunligi 
xolati aniqlanadi. 
Tashqi tekshirishlar tugagandan soʼng burunni rinoskopiya qilib koʼriladi, 
bunda oldingi, oʼrta va orqangi rinoskopiyalar amalga oshiriladi. Burunni kirish 
qismini burun uchini koʼtarib koʼrish orqali, bu joyni keng yoki torligi, terisini 
xolatiga eʼtibor beriladi. 
Oldingi rinoskopiya: Burun ichini koʼrish uchun maxsus burunni kengaytiruvchi 
(burun oynasi) qoʼlaniladi, bu kenggaytirgichlar tekshiriluvchini yoshiga qarab 
turli xajmlarda boʼladi. Tekshiriluvchini burniga mos keladigan burun 
kengaytirgich chap qoʼlda ushlab,uchlari berk xolda burunni kirish qisimiga 
kiritiladi va uchlari yengil xarakat bilan asta sekin kengaytiriladi,muolija 
tekshiriluvchida xech qanday noxushlik va ogʼriq chaqirmaslik zarur, oʼng 
qoʼlni esa tekshiriluvchini peshona soxasiga qoʼyib,boshni muolija oʼtkazishga 
oʼngʼay xolatga keltirib oladi.Tekshirishda burunni kirish qismi, shilliq kavatlari 
xamda pastki burun chiganoqlarini, burun yoʼllari xolatiga, rangiga va 
namligiga eʼtibor qaratiladi. Tekshirish tugalashda, burunni kirish qismidagi 
tuklarni qisib uzib olmaslik uchun, burun kengaytirgich yarim yopiq xolda 
burundan chiqariladi. 
Oʼrta rinoskopiyada tekshiriluvchini boshi biroz orqaga koʼtarilib burun 
kengaytirgich 
ancha 
ichkariga 
kiritilib 
tekshiriladi, 
natijada 
oldingi 
rinoskopiyaga qoʼshimcha, yana oʼrta burun chigʼanogʼi, oʼrta va umumiy 
burun yoʼllarini xolati, bu joylardagi ajralmalar, turli oʼzgarishlarga eʼtibor 
qaratiladi.
Orqa rinoskopiya qilish ancha murakkab boʼlib, bunda burun-xalqumni toʼliq 
koʼrish uchun shpatel va burun-xalqum oynasi ishlatiladi. Muolija vaqtida 

---

tekshiriluvchida reflektor qayt qilish kuzatilmaslikni oldini olish uchun 
xalqumga 1-2% dikain eritmasi surtiladi. Tekshirishda burun-xalqumni shilliq 
qavatlari xolati, dimogʼ va nay bezlarini tuzilishi,eshituv nayini teshiklarini , 
burun chigʼanoqlarini orqa qisimlariga eʼtibor qaratiladi. 
Burun boʼshligʼini orqa tomonlarini, burun-xalqumni xamda burun yoʼllarini 
toʼliq koʼrish uchun xozirga paytlarda mikroskopik va endoskopik tekshirish 
usullari qoʼllanilmokda. 
Shilliq qavatlar va burun chigʼanoqlarini qoʼshimcha tekshirish usullaridan biri 
uchi toʼmtoq zondlar orqali bosib koʼrish usuli mavjud. Bunday tekshirishda 
shilliq qavatlar, burun chigʼanoqlarini qattiq yoki yumshoqligi,ogʼriq bor 
yoʼqligi va burun yoʼllarini oxirigacha ochiqligi aniqlaniladi (bu tekshirish usuli 
asosan burun yoʼllarini tugʼma atreziyasini aniqlashda qoʼllaniladi).
Burun va burun yondosh boʼshliqlarini xolatini aniqlashda rentgenologik 
tekshirish katta axamiyat kasb etadi. Bunday tekshirishlarga flyuorografiya, 
oddiy rentgenografiya, rentgenkontrast usullari kiradi. Bundan tashqari 
tekshirishni tomografiya va magnit-rezonans tomografiya usulari xam oxirgi 
yillari keng qoʼllanilmoqd.
Diafonoskopiya usulida asosan yuqori jagʼ va peshona suyagi boʼshliqlari 
xolati tekshiriladi,boʼshliqlar orqali oʼtayotgan yorugʼlikni xolatiga qarab ular 
xaqida maʼlumot olinadi.Tekshirish qorongʼilashtirilgan xonada amalga 
oshiriladi. Bunda diafonoskopni chirogʼini yondirilgan xolda ogʼizga kiritalada, 
agarda boʼshliqlarni birortasida yalligʼlanish jarayoni kuzatilsa,oʼsha tarafda 
yorugʼlik nurini oʼtishini pasayishi kuzatiladi,ayrim xollarda boʼshliqdagi 
suyuqlik satxini xam toʼliq aniqlash mumkin.
Burun yondosh boʼshliqlarini xolati xaqida toʼliq maʼlumot olish uchun eng 
mukamal tekshirish usullaridan biri bu boʼshliqlarni puntsiya kilish yoki 
zondlashdir. Boʼshliqlarni punktsiya qilish yoki zondlash uchun burun shilliq 
qavatlariga maxalliy ogʼriqsizlantirish uchun 2-4% dikain yoki kokain 
eritmalari surtiladi. Yuqori jagʼ suyagi boʼshligʼini pastki burun yoʼlidan 
Kulikov ignasi orqali punktsiya qilinadi va yuviladi. Peshona suyagi boʼshligʼi 
oʼrta burun yoʼlidan, oʼzini taʼbiy yoʼli orqali Ritter yoki Ustьyanov zondlari 
kiritilib tekshirilib yuviladi. Bundan tashqari peshona suyagi boʼshligʼi 
trepanatsiya qilinadi yoki Yu.Ustьyanov tomonidan taklif qilingan usul orqali 
tashqaridan boʼshliqni oldingi devori orqali punktsiya (trepanopunktsiya) 
qilinadi. Аsosiy suyak boʼshligʼi maxsus zondni oʼzini oldingi teshigi orqali 

---

kiritish usuli bilan tekshiriladi. Galvirsimon suyak boʼshliqlari D.I.Tarasov va 
G.Z.Piskunov tomonidan taklif qilingan maxsus igna va usul bilan punktsiya 
qilinadi.
Boʼshliqlarni yuvilgandan soʼng ajrab chiqqan suyuqlikni tarkibiga qarab xar 
bir boʼshliqni xolatiga baxo beriladi. 
Burunni nafas olish faoliyatini tekshirish, buninig uchun Voyachek, 
Svaardemaker usullari, rinoanemometr Undrits, rinomanometr Golьtshteyn va 
rinopnevmometr L.B.Daynyak-Melьnikovalar tomonidan taklif qilingan 
asboblari orqali amalga oshiriladi. Tekshirishni eng oson va qulay turi ip tolasi 
(Voyachek usuli) yoki paxta tolasi (Preobrajenskiy usuli) burun teshiklariga 
navbatmi-navbat yaqinlashtiriladi (ikkinchi burun teshigi esa berkitiladi), nafas 
olib chiqarishdagi xarakati kuzatiladi. Ip yoki paxta tolasini xarakatiga qarab 
nafas faoliyatiga baxo beriladi. Bu usulni kamchiligi nafas olish xaqida toʼliq 
maʼlumot berilmaydi. Nafas olish faoliyatini tekshirishni qolgan usullaridan 
yana biri N.Tsvardemaker usuli xisoblanib,bu usulni asosida burundan 
chiqarilayotgan xavo oqimiga oyna yaqinlashtiriladi, shu oyna yuzasida 
burundan chiqayotgan xavo taʼsirida bugʼli dogʼ xosil boʼlish “nafas dogʼi” 
xajmiga asoslanib nafas olish faoliyatiga baxo beriladi. 
Nafas olish faoliyatini tekshirish uchun yuqorida keltirilgan usullardan tashqari 
turli asboblar aerodromometr 
Svaardemaker, rinoanemometr Undrits, 
rinomanomometr 
Golьshtey 
va 
rinrpnevmometr 
Daynyak-Melьnikova 
ishlatiladi,ammo bu asboblarni ishlatish ancha mushkul, buning uchun 
qoʼshimcha asbob va anjomlar zarur. Bunday asboblarni ishlatishni ijobiy 
tomoni, ular nafas olish faoliyati toʼgʼrisida toʼliq maʼlumot olishga imkon 
beradi. Bu usullarni faqat ilmiy faoliyat bajarishda axamiyati katta. 
Burunni xid bilish faoliyatini tekshirish : Bu faoliyatni aniqlash ancha murakab 
xisoblanadi chunki bir vaqtda xam xid bilishni sifatini (odorimetriya) xam xid 
bilish mikdorini aniqlanadi. Xid bilishni sifatini oʼrganilganda xid tarqatuvchi 
moddalarni bilish va ularni bir-biridan ajratishdan iborat. Miqdorini aniqlashda 
esa xid tarqatuvchi moddani dastlabki sezish pogʼonasini,xidlarga moslashish 
va xid sezishni qayta tiklanish bosqichlarni aniqlanadi. Xid tarqatuvchi 
moddalar uch turga boʼlinadi: 
1) faqat xid tarqatuvchi
2)xid tarqatuvchi va sezgi bildiruvchi 

---

3)xid tarqatuvchi va taʼm bildiruvchi 
Birinchi gurux moddalar n. olfactoriusni qitiqlaydi,ikkinchi gurux moddalar n. 
olfactorius va n. triqeminus ni qitiqlaydi va uchinchi gurux moddalar esa n. 
olfactorus va n. qlosso-pharynqeus ni qitiqlaydi. Xid bilish faoliyatini aniqlash 
uchun turli xidlarga ega boʼlgan moddalar (valerianka eritmasi, nashatir spirt, 
etil spirt va atseton) ishlatiladi. Tekshirish uchun xid tarqatuvchi moddalar 
burunga 1 sm yaqin masofaga keltirilib, ikkinchi burun teshigi berkitilgan xolda 
xidlash taklif qilinadi. Tekshirish vaqtida xaqiqiy maʼlumot olish uchun xid 
tarqatuvchi modani,tekshirish oʼtkazilayotgan muxitni xarorati,tana xaroratiga 
yaqin boʼlishi shart. Shunday usul bilan burunni ikkinchi tomoni xam 
tekshiriladi. 
Xid bilishni miqdorini aniqlash esa olьfaktometr asbobi orqali amalga 
oshiriladi. Аmaliyotda qoʼllash uchun eng qulay usul bu Yu.S.Kogan va 
F.M.Shleyfman (1955) tomonidan taklif qilingan usul afzaldir. Buning uchun 
valerian (spirtli eritmasi) va sirka kislotasi ishlatiladi . Bu moddalarni 
quydagicha suyultiriladi 0,8. 0,4. 0,2. 0,1. 0,05. 0,025. 0,0125. 0,0062. 
Tekshirishni eng past suyultirilgan miqdoridan boshlanib, yuqori darajada 
suyultirilgan miqdoriga qarab tekshirishni boshlaydi. Xidni dastlabki aniqlangan 
miqdori teshiriluvchi uchun xid bilish boʼsagʼasi xisoblanadin 
Burun shilliq qavatini xillpilovchi epiteliysini transport (xarakat) faoliyatini 
aniqlash: Buning uchun burunni pastki chigʼanogʼini oldingi qismiga sepilgan 
koʼmir kukunini orqa qismigacha yetib borish uchun ketgan xarakat vaqtini 
aniqlash orqali amalga oshiriladi. Pastki burun chigʼanogʼini oldingi qismiga 
burun zondi orqali koʼmir kukuni tekiziladi,tekshiriluvchiga odatdagi nafas 
olishni va burunni tozalamaslik taklif etiladi. Koʼmir kukunini xalqumni orqa 
devorida paydo boʼlguncha ketgan vaqt bilan belgilanida. Odatda bu vaqt 13,0-
13,5 min. tashkil etadi. Bundan tashqari bu faoliyatini aniqlash uchun turli 
mualiflar tomonida bir qancha usullar (G.V.Lavrenovani qandli usuli, B.I.Psaxis 
1960,Yu.S.Vasilenko1964), taklif qilingan. 
Burunni shilliq qavatini soʼrib olish faoliyatini aniqlash: Bu faoliyatni aniqlash 
uchun 0,1% atropin eritmasi shimdirilgan dokali pilikcha 10 daqiqaga pastki 
burun chigʼanogʼiga qoʼyiladi va xar 5 daqiqada tomir urishni tekshirib turiladi. 
Soʼrilganlik belgisi tomir urishni oʼzgarishini aniqlash orqali amalga oshiriladi. 
Odatda bu koʼrsatgich oʼrtacha 35-40 min.tashkil etadi. 

---

Burun boʼshligʼi shilliq qavatini kalorifer faoliyati burun shilliq qavatlarini 
xaroratini elektr termometr orqali oʼlchash bilan amalga oshiriladi. Buning 
uchun xaroratni oʼlchaydigan maxsus elektrotermometr TPEM-1 qoʼllaniladi. 
Eletrotermometrni koʼrsatgichlari pastki burun chigʼanogʼini oldingi qismiga 
qoʼyiladi. Sogʼlom odamlarda burun boʼshligʼini xarorati 34 – 34,5 S atrofida 
boʼladi. Oxirgi vaqtlarda bu maqsadlarda reografiya usuli keng qoʼllanilmoqda. 
Shilliq qavatni ajratish (sekretor) faoliyati - tekshirishdan maqsad shilliq osti 
bezlarini shilimshiq ishlab chiqarish faoliyatini aniqlashdan iboratdir. Buning 
uchun burun boʼshligʼiga 1 daqiqaga dokali pilikni kiritiladi va shu vaqt 
davomida soʼrilgan shilimshiqni miqdorini oʼlchash orqali aniqlanadi. Dokali 
pilik burunga kiritishdan avval va soʼngra tortiladi. Bundan tashqari burunni bu 
faoliyatini aniqlash uchun F.V.Semyonov tomonidan maxsus filьtr qogʼozlari 
qoʼllashni taklif qilingan. 
Sitologik tekshirish: Bunda burun boʼshligʼidagi shilimshiq ajralmadagi 
xujayralar tarkibini aniqlanadi va shu orqali uni morfololgik faoliyati 
baxolanadi. Buning uchun maxsus oynachalar burun boʼshligʼiga kiritilib burun 
chigʼanogʼiga tekizish orqali surtma olinib, boʼyalib mikroskop ostida 
tekshiriladi. 
Bunday 
tekshirishda 
epiteliylarni 
ajralish 
miqdori,ularni 
degenerativ 
xolati 
va 
metaplaziya 
xolatlari,leykotsitlarni 
toʼplanish 
miqdorlariga qarab burundagi oʼzgarishlarga baxo beriladi. 
Burun boʼshligʼini shilliq qavatini PH miqdorini aniqlash. Buning uchun 
maxsus lakmus qogʼozini burunga kiritiladi, burun boʼshligʼidagi ajralmani PH 
miqdoriga qarab lakmus qogʼozni rangi oʼzgaradi,shu oʼzgarishga binoan 
belgilanadi. Sogʼlom odamlarda burun boʼshligʼini PH miqdori 6,9-7,6 atrofida 
boʼladi. Yuqorida keltirilgan tekshirish usullari amaliy axamiyatdan koʼra 
koʼproq ilmiy tekshirishlarda keng foydalaniladi,shuning uchun xam ular 
xaqidagi toʼliq maʼlumot kerakli manbalarda kengroq keltirilgan.