Ўзбекистонреспубликаси олийваўртамахсустаълимвазирлиги термиздавлатуниверситети

4.2.
Энг фаол талабалар (бахолаш меъзони асосида) бахоланади 
 
Ўқитувчи
15 минут
110.
 
Ўқув машғулотини якунлаш боскичи: 
Ўқитувчи 10 минут
5.1. 
Талабалар билими тахлил килинади
 
5.2. 
Мустакил иш топшириклари берилади
5.3. 
Ўқитувчи ўз фаолиятини тахлил килади ва тегишли ўзгартиришлар киритади
ИШ БАЖАРИЛИШИ 
1. 
Классификацияси билан танишиш 
 
Бўлим: Замбуруғлар - 
Мйсота 
 
Аждод: Базидиомицетсимонлар – 
Басидиомйсетес 
 
К.аждод: Телебазидиомицет – 
Телиобасидиомйсетидае 
 
Қабила: Қоракуянамолар – 
Устилагиналес 
 
Оила: Устилагодошлар–
Устилагинасеае 

---

75 
 
 
2. Бугдой чанг куяси буғдойда паразитлик қилади. Касалланган бошоқхудди
кўйганга ўхшаб қорайиб қолади. Бошоқда дон ўрнида қора рангли телиоспоралар 
тўплами ҳосил бўлади. 
Телиоспоралар микроскопда қаралганда улар шарсимон ва қора рангда 
кўринади. Телиоспоралари гулнинг уруғчисига тушгач, тўрт ядроли базидийлар 
ўсиб чиқади. Шу жойда редукцион бўлиниб, гаплоид ядролар пайдо бўлади. 
Базидиоспоралар бу ерда шаклланмайди, дикарион бир ҳужайрадаги ядроларни
қўшилишдан ёки бошқа – бошқа базидийларнинг ядролари қўшилишидан ҳосил
бўлади. Бу икки ядроли базидийлардан тугунчага бириккан чанг найчалари 
бўйлаб 
дикарион 
мицелий 
ривожланади. 
Мицелий 
авволига 
донни
шаклланишигаҳалақт бермайди, дон ташқи кўринишидан соғломдек кўринади. 
Бу вақтда унинг эндосперм тўқималарида ва муртагида бу паразитнинг
мицелийси жойлашади. Зарарланган уруғ тупроққа тушгач дастлаб 
соғлом кўринган нормал ўсимлик ўсади. Ўсимликни кейин ривожланиши 
даврида замбуруғ мицелийсини ўсиши тезлашади. Ўсиб, хужайраларда тўқима 
бўйлаб тарқалади, асосан, ўсиш конусида тўпланади. Кейин мицелий
ривожланаётган бошоққа ўтади, у ерда тез ривожланиб дон ва бошоқларни
зарарлайди. Оҳир-оқибатда алоҳида телиоспораларга айланади. Бошоқни барг
қинидан чиқиши билан унинг пояси соғлом бўлади ва ён бошоқчалари кучли 
зарарланган бўлади. Бошоқнинг бошқа қисмлари қора чангга ўхшаш 
телиоспораларга айланади. Телиоспоралар тиним даврини ўтмасдан ўсиш
хусусиятига эга бўлади ва шамол орқали бу пайтда гуллаб турган бошқа
бошоқларга ўтиб, тугунчасини зарарлайди. 
Буғдой 
тош 
куяси 
билан 
зарарланган 
буғдой 
тўпгули 
лупа
остидақаралганда, телиоспоралар билан тулган донларни кўриш мумкин. Улар 
соғлом бошоқдан ташқи кўринишдан кам фарққилади. Бир нечта зарарланган 
бошоқчаларни ажратиб олиб, микроскоп остида унинг ташқи кўринишига 
эътибор берилади. Уларнинг мева ёки қорамтир бўлиб, узунчоқ ёриқлари 
мавжуд. Мева ёки уруғ секингина ёриб кўрилганда, ичи қора рангли
телиоспоралар билан тўлиб тургани кўринади. Ундан айниган балиқҳиди келиб 
туради. Шунинг учун ҳам у сассиқ куя деб ҳам номланади. 
Микроскопда буғдой тош куяси ва чанг куясини телиоспораларини бир 
препаратда қаралганда тош куянинг телиоспоралари нисбатан йириклиги аниқ 
намоён бўлади. Ундан ташқари тош куя телиоспорасини юзасида катакчали
нақшлари аниқ кўринади. 
Ўсган спораларида қўшиладиган узунчоқбазидиспорали базидиялари
кўринади. 
Буғдой чанг куяси ва тош куяси қишлоқ хўжалигида зиён келтиради. 
Шунинг учун уларга қарши оммавий кураш олиб бориш зарур. Шундай
усуллардан бири экиладиган уруғ яхшилаб ювилади. 
2.
Микроскопда кўрилганлар альбомга чизиб олинади. 

---

76 
25-расм. Буғдой чанг куяси 
1- зарарланган буғдой бошоғи, 2-уруғчига тушган спора, 3-уруғ муртагига 
замбуруғ мицелийларининг ўтиши, 4-зарарланган дон, 5-зарарланган муртакнинг 
микроскопда кўриниши, 6-майса билан замбуруғ мицейлисини ўсиши, 7- соғлом 
бошоқ, 8-9 споралар ва уларнинг ўсиши.