24
Улотрикс талломини буюм ойначасига сувтомчиси билан қўйиб
микроскопнинг
аввал кичик кейин эса катта объективида кўрилади. УндаУлотрикснинг талломи
бир қават ҳужайралардан иборат бўлиб, қалин пўстдан ўралганлигини кўрамиз.
Цитоплазма ҳужайра пўсти деворига яқин жойлашаган, пластинкали хроматофор
бор. Ката обьективда қаралганда хроматофорда бир нечта пиреноид, битта ядро ва
ҳужайранинг марказида ҳужайра шираси – вакуола кўринади. Талломдаги ҳамма
ҳужайралар бир хил, фақат базал ҳужайраси қисқа
ризоидга айланиб субстратга
бирикиш учун хизмат қилади. Базал ҳужайрадан ташқари бошқа ҳужайралари
бўлиниб, талломнинг тинмасдан ўсишга ва репродуктив ҳужайраларни
шаклланишига олибкелади. Жинссиз кўпайишда яшил ҳужайраларида 2 тадан 16
(32) тагача икки хивчинли зооспора хосил қилади. Бу жараён апикал ҳужайрада
бошланиб, таллом асосигача давом этади. Шилимшиқ пардали зооспоралар
ҳужайра деворининг ён тешигидан чиқиб кетади. Харакатланиш давридан кейин
зооспоралар тўхтаб, бирин-кетин хивчинларини ташлаб субстратга ёнибилан
бирикиб янги талломни ҳосил қилади.
Жинсий кўпайишда ҳужайралар ичида икки хивчинли 8 (4) – 34 (62) тача
гаметалар ҳосил бўлади. Гаметалар ҳужайрадан чиққанда шилимшиқ қобиқда
ўралган бўлиб, шилимшиқдан ҳаракатланиб ажралади. Жинсий жараёни изогамия
йўли билан содир бўлади. Иккита талломнинг гаметалари қўшилиб (копулляция),
ҳаракатчан тўрт хивчинли зигота ҳосил қилади. Бир неча вақтдан
ҳаракатланишдан сўнг, усубстратга бирикиб, юмалоқлашади, хивчинларини ичига
тортиб олади. Зиготадан бир ҳужайрали спорофит ўсиб чиқади. Аввалонайсимон
ўсимта ҳосилбўлади. Кейин ўсимта учидан оксимонспорофит ҳосил бўлади.
Спорафит етилганда 4-16 та тўрт хивчинли зооспора ҳосил бўлади. Улар
спорофитнинг деворининг тешикчасидан чиқиб кетади. Зооспоралар субстратга
ўрнашиб униб чиқади.
2.
Микроскопда кўрганлариниальбомга чизиб олинади.
1. Улотриксниг умумий кўриниши, 2-гаметалар ҳосил бўлиши, 3-зооспоралар чиқиши, 4-гамета, 5-изогаметаларни
қўшилиши, 6-зооспоралар, 7-тиним давридаги зигота.
Сувдан препаровал игна ёрдамида
эдогониумнинг талломидан олиб,
препарат тайёрланади. Микроскопнинг кичик объективида қаралганда
25
ҳужайрасининг цилиндрсимон бўлиши, усти бир қават ҳужайра пўсти билан
қопланганлигини кўриш мумкин. Микроскопнинг ката объективида эса
цитоплазмани ҳужайра девори бўйлаб жойлашганлиги, битта йирик ядроси ва кўп
пиреноидли хромотофорлари, ҳужайра марказида йирик вакуола аниқ кўринади.
Булар альбомга чизиб олинади.
Эдогониум чучук сувларда кенг тарқалаган.
Талломи шохланган ипсимон,
ёшлигида сув тубига ёпишиб ўсади. Кейинчалик узилиб, сув бетида сузиб юради.
Тез оқар сувларда яшайдиган турлари бутун ҳаётида давомида субстратга
бирикиб яшайди.
Талломнинг баъзи ҳужайралари бўлиниш хусусиятига эга. Цитоплазманинг
бўлиниши ички пўстининг ташқарига қараб, ҳалқасимон бурма хосил қилишига
олиб келади. Бурма чўзилганда ҳужайранинг ташқи пўсти шу бурма таъсирида
ёрилиб, айланаси бўйлаб ҳалқасимон ёриқҳосил бўлади. Бу пайтда ядро бўлиниб,
бурма яна чўзилади. Бўлинган ядронинг биттаси чўзилганқисмига ўтгандан сўнг
пастки томондан она ҳужайра пўсти ёнидан кўндаланг тўсиқ билан ажралади.
Янги ҳосил бўлган юқори ҳужайрани ўраб олган пўст узун бўлиб,
унинг устки
қисмда она ҳужайра пўстининг бир қисми қалпоқча кўринишини олади. Маълум
вақт ўтгандан сўнг ёш ҳужайра ҳам бўлинади. Хосил бўлган қалпоқчалар сонига
қараб, ҳужайралар неча марта бўлинганлигини аниқлаш мумкин.
Жинссиз кўпайиши зооспоралар ёрдамида амалга ошади. Зооспораси чўзиқ
шарсимон, йирик, тўқ яшил рангда, учидаги рангсиз протоплазмали жойидан
тожи чиқиб туради. Унинг олд томонида 120 дона хивчини бор. Хивчинлари ўсиб
чиққан остки қисми бош қисмини фиброз айланасини ҳосил қилади. Фиброз ҳалқа
остида хивчинларининг илдизлари жойлашаган бўлади.
Эдогониумнинг жинсий кўпайиши оогония йўли билан амалга ошади.
Оогонийлар шарсимон ёки
эллипссимон шаклда, йирик, кўпинча бўртган
ҳужайралари бўлиб, 1-2 тадан баъзиларида тизилган ҳолда жойлашган булади.
Ҳар қайси оогонияда 1 тадан тухум ҳужайра бор. Антеридийси қисқа
дисксимон бўлиб, ҳужайраси редукцияланган хромотофорга эга. Ҳар қайси
антеридий ҳужайрасидан 2 тадан сариқ рангли кўп хивчинли сперматозоидлар
етишади.
Эдогониумда жинсий жараёнлар жойлашиши бир хил эмас. Уларнинг 1
уйли айрим жинсли вакилларида антеридий ва оогонийлари бир ўсимликда
жойлашади. 2 уйли вакилларида эса жинсий органлари бошқа-бошқа ўсимлик
талломларда етилади. Оогонийлар бир хил тузилишли ипларда тараққий этса,
антеридийлар пакана ипларда ривожланади. Пакана ипларда махсус
андроспоралар, яъни зооспоралар шаклланади. Андроспоралар алоҳида
ипларда
ёки оогония тараққий этган ипларда ривожланиб, оогонияга ёпишади. Уларнинг
учки ҳужайраларига 2-тадан сперматозоидлар ёпишади. Оогоний етилгач,
унинг
деворида тешикча пайдо бўлиб, сперматозоидлар шу тешикча орқали ўтиб, тухум
ҳужайрани уруғлантиради. Уруғланган тухум ооспорага айланади. Ооспора тиним
даврини ўтгач, диплоид хромосомали ядроси редукцион бўлинади. Натижада
тўртта зооспора ҳосил қилади. Зооспоралардан гаплоид хромосомали ёш
эдогониум ўсиб чиқади.
3. Кўрилганларни барчаси альбомга чизиб олинади.
26
10-расм. Эдогониум.
1-қалпоқчали вегетатив ҳужайра, 2-6-ҳужайранинг бўлиниш схемаси, 7-зооспораларини чиқиши, 8-антеридий, 9-
оогоний (тухум ҳужайра, сперматозоидлар), 10-оогонийли ип.
Do'stlaringiz bilan baham: 
