Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

totemizm
, eý görülýän haýwana bolsa 
totem
diýilýär. Bu termin 
Demirgazyk Amerikada ýaşaýan indeýleriň 
ojibwe ot-otem
(“onuň 

---

83
urugy”) diýen sözlerdendir. Gadymy türki halklar toteme ongon, uran 
hem diýipdirler. Totemi şol bir haýwan bolan taýpalar özlerini ykbaldaş, 
hatda biri-biri bilen dogan hasaplapdyrlar.
Etnograf alymlaryň köpüsi totemlerden emele gelen etnonimleri 
has atlaryň arasynda ir dörän gatlak hasap edýär. Dünýä halklarynyň 
aglabasy iň çydamly, dogumly, akylly, çalasyn haýwan bolan möjegi 
özüne howandar tutunypdyr. Meselem, F.Engelsiň “Maşgalanyň, hususy 
eýeçiligiň we döwletiň döreýşi” atly meşhur kitabynda Demirgazyk 
Amerikada ýaşaýan irokez indeýleriniň seneka taýpasynyň 8 urugynyň
ählisiniň dürli haýwanlary özüne totem edinendigini ýazýar. Bularyň 
arasynda möjek birinji orunda durýar. Ýene bir mysal. Gadym dünýä 
taryhynda gürrüň berlişine görä, biziň eramyzdan has öň dörän Rim
şäheriniň emblemasy möjegi emip oturan iki oglanjygyň suratydyr. 
Rowaýata görä, bu şäher ýaşlykda ýetim galan we möjegi emip ulalan 
Romul we Rem tarapyndan esaslandyrylypdyr. Romul biziň eramyzdan 
öňki 754-717-nji ýyllarda Rimiň ilkinji patyşasy bolýar, şähere-de onuň 
ady dakylýar (Roma, rus dilinde bu at 
Rim
görnüşinde nädogry ýazylýar. 
Ýeri gelende aýtsak, türkmen klassyk edebiýatynda köp duşýan 
Rum
diýen ýurduň ady hem Roma bilen asyldaşdyr). Eýrandaky Gürgen 
welaýatyna we gadymy Köneürgenje (Gurganja) adyny geçiren 
gürgen
diýen halkyň ady hem hindi-ýewropa dillerindäki
gorg
(asly 
wrk
, orus 
dilinde 
wolk
, nemes dilinde 
wolf
) sözünden emele gelipdir. Manysy 
“möjek”.
Türki halklaryň ata-babalary möjegi has hem eý görüpdirler.
Meselem, türki halklar bilen gadymy garyndaş bolan mongollar özüni 
gök börüden we maraldan, telesler hem möjekden we hun şanýuýynyň 
gyzyndan doglan hasap edipdirler. Biziň eramyzyň başlarynda we 
onuň öň ýanlarynda ýaşap geçen we soňra gazaklaryň, gyrgyzlaryň,
türkmenleriň ( ajy, aç etnonimlerine serediň), başgyrtlaryň düzümine 
siňip giden aşina diýen türki taýpanyň ady şino, çino (“möjek”)
diýen mongol sözünden emele gelipdir. Adyň öňündäki –a hytaý 
dilinde hormaty bildirýän sözüňi goşulmadyr :a – şina – “mukaddes 
böri”. Türki halklaryň uly bölegine geçmişde bozgurt ýa-da gökböri 
diýlipdir, özbeklerde we Özbegistanda ýaşaýan türkmenlerde gökböri 
diýen at köpgeri görnüşinde gadymy türki sport oýnunyň adynda 
saklanypdyr. Başgyrtlaryň başgurt – başkort diýen ady hem gurt sözi 

---

84
bilen baglanyşyklydyr (baş gurt, ýagny esasy gurtlar ýa-da boz gurt). Irki 
türkleriň taryhy barada “Gadymy türkler” diýen ajaýyp kitaby ýazan 
L.N.Gumilýow hut VI asyrlarda hem türkleriň durmuşynda möjegiň uly 
ähmiýete eýe bolandygyny, hatda hytaý çeşmelerinde “türk hany” we 
“möjek” sözleriniň sinonim bolup ulanylandygyny ýazýar. Şol döwürde 
türkleriň baýdagynda hem möjegiň kellesi şekillendirilipdir. Gadymy 
Tukýu (türk) döwleti barada ýazylan hytaý çeşmelerinde getirilýän 
rowaýata görä, türkleriň asly börüden bolupdyr, şol işlerde hut Oguz 
hanyň özüniň hem boz gurtdan dörändigi barada aýdylýar. Şu çeşmelere 
daýanyp, akademik W.A.Gordlewskiý şeýle ýazýar: “ Gadymy türkler 
üçin möjek – mukaddes janawar, ol türkleriň ata-babasy, taýpabaşysydyr”.
Möjegiň ähmiýeti onuň durmuşdaky uly roly diňe gadymy türki 
etnonimiýada däl, eýsem maddy we ruhy medeniýetiň köp babatlarynda 
äşgär ýüze çykýar. Meselem, haly, keçe nagyşlarynda, keşdelerde möjegiň 
simwolik şekilleri saklanyp galypdyr. “Türkmenistanyň gadymy we 
täze ýollary ” diýen kitabynda W.S.Zaletaýew türkmen gülýakalaryna 
salynýan nagyşlaryň arasyndan möjegiň birnäçe şekilini ýüze çykardy.
Çagasy durmaýan aýallaryň täze bolan bäbegini möjegiň agzyndan 
geçirip (derisine dolap), oňa Böri, Gurt, Möjek ýaly atlary dakýanlygyny,
göz degmesin üçin çaga tumarlaryna möjegiň tüýüni ýa-da derisinden 
bir bölejik salmak däbini hem ýokarda aýdylanlaryň üstüne goşsak, 
türkmen durmuşynda böri obrazynyň häli-häzire çenli saklanyp 
galandygyna göz ýetirmek kyn däl.