Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

azan ata, gaýyn ata, ylym atasy, atalyk
ýaly düşünjeleri hem aňlatmagy başlaýar. Taýpanyň ýaşululary, ylaýta-
da ruhany wekilleri ata sözüniň soňky manylaryndan ugur alyp, bu etnik 
ady dört çaryýarlaryň üçünjisi, Muhammet pygamberiň egindeşi, arap 
halyfy Osman ibn Affanyň (höküm süren ýyllary 644—656) ady we çini 
bilen baglanyşdyrýarlar (taýpanyň özüni hem şu şahsdan gaýdýan hasap 
edýärler), ýagny Osman Gurhany täzeden işläp, ony ile ýaýratmak barada 
köp tagalla edeni üçin, ony 
ylmy ata
hasaplaýarlar we ata taýpasyna 
halyfyň şu ylmy titulynyň geçendigini belleýärler.
Eýsem, ata diýen etnik at nähili döredikä? Bu termin ajaýyp türki 
(türkmen) mistiki şahyry, iri din wekili Hoja Ahmet Ýasawy (1103—
1166) we onuň ýaşan döwrüniň medeniýeti bilen baglanyşyklydyr. Ahmet 
Ýasawy Türküstan şäheriniň ýakynyndaky Ýasa obasynda dogulýar 
(ýeri gelende aýtsak, çowdurlaryň düzümindäki ýasa tiresiniň adynyň 
şu obanyň adyndan bolmagy mümkindir). Sopuçylykda uly abraýa eýe 
bolandan soň, Hoja Ahmediň çykan taýpasy hem ýasa diýen ady alýar. 
Taýpanyň urugbaşylarynyň adynyň yzyna bolsa ata diýen türki söz 
goşulýar. S.M. Demidowyň dogry belleýşi ýaly, diniň we medeniýetiň 

---

57
şol ösen döwründe türki sözlere sarpa artýar, 
şyh, pir
ýaly manysy 
düşnüksiz arap sözleri ata diýen türki söz bilen çalşyrylýar.
Hoja Ahmediň dini taglymatlaryny dowam etdirijiler hem öz 
adynyň yzyna 
ata
diýen hormatly, mukaddes tituly dakynýarlar. 
Şeýle şahslaryň biri hem XVI asyryň ikinji çärýeginde Balkan 
türkmenleriniň arasyna gelip, sopuçylygy wagyz eden Hasan ata ýa-da 
Ahsan şyhdyr. Çarwa türkmenleri ony Gözliata (“görgür ata”, “öňden 
görýän”) diýip atlandyrypdyrlar. Dürli taýpa-tirelerden we halklardan 
onuň töweregine üýşen ile-de 
Gözliatanyň ili
diýipdirler (Gözliatanyň 
mazary Garagumda, Şagadam (Krasnowodsk) şäheriniň 150 kilometr 
demirgazyk-gündogarynda ýerleşýär). Ol ölenden soň, uzak wagtlap 
onuň raýatyndakylara gözliata, XVIII asyryň ahyrlaryndan soň bolsa 
diňe ata diýip at beripdirler. Magtymguly bu taýpanyň adyny diňe 
gözliata
diýip tutýar. Meselem, onuň “Ot nedir” goşgusynda: “Sen gözli 
ata bolsaň, biz—gerkez ili” diýen setir bar.
Diýmek, ata taýpasynyň ady we onuň