Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

tatar
sözüni ikä bölýär: 
tat
we 
ar (är)
. 
Hakykatda onuň birinji sözi 
tat
bolsa-da (bu barada 
Tat
makalasyna 
serediň), ikinji bölegi är sözünden däl, eýsem, gadymy türki—ar diýen 
köplük goşulmasydyr (deňeşdiriň: salar, hazar, bulgar, sakar we ş.m.
TEBER
Saryklaryň, tekeleriň, Astrahan we Stawropol etraplarynda ýaşaýan 
igdirleriň düzümindäki 
teber
diýen tireleriň adynyň gelip çykyşyny iki 
hili düşündirmek mümkin: 
1. “Taýpa”, “topar” manysyndaky tebe, depe (bu baradaky Depbe, 
depel, uludepe, begdepesi diýen makala serediň) sözünde we –r diýen 
gadymy türki köplük goşulmasyndan emele gelip, ol “taýpa: diýen 

---

206
manyny aňladýar. 
2. Kaspi deňziniň günorta-gümdogar kenarlarynda, Girkaniýa 
(Gürgen) diýen ýurduň günbatarynda iňňän gadymy Tabarystan 
döwletini guran tabar, teber diýen halkyň adyndan (taryhy çeşmelerde 
tabar etnonimini tapur görnüşinde-de duş gelýär.
TEGELEK
Mary tekeleriniň gökje urugynyň düzümindäki 
tegelek
tiresine 
tire wekilleriniň saýlap alan tagmalarynyň şekiline görä şeýle at 
dakylypdyr. G.I. Karpow olaryň tagmasynynyň tegelek, ýagny o harpy 
görnüşindedigini ýazýar.
TEKE
Uly türkmen taýpalarynyň biri bolan tekeleriň XVI asyra çenliki 
taryhy barada ýazuw çeşmelerinde hiç hili maglumat duş gelmeýär. 
“Türkmen sowet ensiklopediýasynyň” 8-nji tomunyň 2-nji kitabynda 
bu taýpa bagyşlanyp ýazylan makalada agzeki maglumatlara esaslanyp, 
XII—XIII asyrlarda tekeleriň Syrderýanyň aşaky akymlarynda 
ýaşandygy, soňra olaryň bir böleginiň Samarkanta, uly toparynyň bolsa 
Balkan—Maňgyşlak ertapyna süýşenligi hakynda aýdylýar. Dogrudan-
da, Samarkant welaýatyndaky Nurata türkmenleriniň düzüminde teke, 
syçmaz ýaly tireleriň bolmagy bu maglumatyň dogrudygyna güwä geçýär. 
Ýöne tekeler XVI—XVII asyra çenli uly we güýçli taýpa hökmünde 
türkmen taryhynyň sahnasyna çykmadyk bolarly, ýogsam türkmen tire-
taýpalarynyň gelip çykyşyna bagyşlanan “Türkmenleriň şejeresi” diýip 
ajaýyp işini 1660-njy ýylda ýazyp gutaran Abylgazy bu uly işde tekeler 
barada diňe iki setir ýazmak bilen çäklenmezdi (ondan öňki alymlaryň 
işlerinde, umuman, teke diýen etnik at agzalmaýar). Abylgazy şeýle 
diýýär: “Salyr ilinde bir kişi bar erdi, (ady) Toýtutmaz. Teke we saryk 
ili anyňoglanlary tururlar”. Bar bolany şu. Ýöne Abylgazynyň tekeleriň 
salyr ilindendigini baradaky maglumaty biziň üçin has ähmiýetli, çünki 
bu maglumat tekeleriň taýpa hökmünde nirede we haçan dörändigini
çaklamaga mümkinçilik berýär. Bu çaklamany orta atmazdan öňürti, biz 
teke taýpasynyň gelip çykan wagty baradaky pikirleri ýatlap geçmekçi.

---

207
G.I.Karpow bu taýpa XVI asyrda dörändir diýýär, soňra ýazan 
işinde bolsa bu senäni XI-XII asyrlar diýip görkezýär. Türkiýäniň 
Anadolu welaýatyna Horezmde we Saragtda ýaşan tekeleriň baryp XIII 
asyrda göçenligini, şeýle-de gazak, gyrgyz halklarynyň düzüminde teke 
atlaryň urug-tireleriň duş gelýändigini nazara alsak, teke diýen etnik 
adyň gaty gadymydygyny çekinmän aýtmak bolar, çünki türkmenler 
seljuklar hereketi döwründe (XI asyr) gyrgyzlardan aýrylyşyp, häzirki 
mekanlaryna göçüpdirler. Diýmek, tekeler taýpa hökmünde bolmasa-
da, kiçiräk etnik topar görnüşinde XI asyrdan öň döräpdir. Belli 
edebiýatçy alym Ahmet Bekmyradowyň teke sözüni gadymy gunlaryň 
tüke (tukýu) etnoniminden çaklamagy ýöne ýerden däl bolsa gerek. Öz 
sözüni delillendirmek üçin, bu alym gunlaryň harby-administratiw 
bölünişigindäki käbir däpleriň tekelerde saklanandygyny habar berýär 
(serediň: “Ýaş kommunist”, 1985, 20 iýul).
Ýokarda agzalan alymlaryň pikirlerini, iň esasy-da, türkmen 
etnonimleriniň berýän maglumatlaryny nazara alyp, biz bu taýpanyň 
döreýşi barada şeýle çaklamany hödürlemekçi.
Tekeler urug hökmünde iňňän gadymy döwürde, türkmenleriň 
Gyrgyz sähralarynda ýaşaýan eýýamynda emele gelipdir. Muny olaryň 
teke diýen etnik ady hem tassyklaýar. Alymlar bu sözi biragyzdan 
totemden dörän at hasaplaýar. Totemlerden emele gelen etnonimler 
bolsa tire-taýpa atlarynyň iň gadymy gatlagyny emele getirýärler. 
Seljuklar hereketi döwründe tekeleriň uly bölegi günbatara 
süýşüpdir, göçmän galanlary gyrgyzlaryň we gazaklaryň düzümine 
siňipdir. Maňgyşlaga gelen tekeler köpçülikleýin şu ýarym adanyň 
demirgazygynda, Ýaýyk (Ural) we Emba derýalarynyň ýakalarynda 
ornaşypdyrlar. Muny Ýaýyk derýasynyň kenaryndaky häzirki Uralsk 
diýen şäheriň öňki adynyň Tekeli bolandygyny hem tassyklaýar. 
Galyberse-de, mongollaryň agalygy döwründe Ýaýyk, Emba etraplary
we Maňgyşlak, Balkan sebitleri Altyn Orda hanlaryna tabyn bolupdyr. 
Tekeleriň utamyş we togtamyş diýen esasy iki bölüminiň ikisine-de
Altyn Orda hanlarynyň adynyň dakylmagy hem tekeleriň şol etrapda
ýaşanlygyndan habar berýär.
Tekeli diýen urug-taýpalara we olaryň atlary dakylan obalara 
Azerbaýjanda, Gürjüstanda hem duş gelinýär. Alymlar (A. Bakyhanow, 
A. Ýakubowskiý, M.Hajyhalylow we beýlekiler) ony biragyzdan 

---

208
türkmen taýpasy hasaplaýarlar. 
Altyn Orda döwletiniň basybalyjylyk syýasaty tekeleri atarman, 
çaparman, ezber esger edip terbiýeleýär. XV asyrda Altyn Orda 
hanlygy kiçi hanlyklara (Astrahan, Krym, Gazan we Sibir hanlyklaryna) 
bölünenden soň, ýurtda uruş-galmagal köpelýär, tekeleriň uly bölegi 
Günbatar Türkmenistana (Was etraplaryna) göçýär. Londonda ýaşaýan 
türkmen taryhçysy professor Mehmet Saraý “Türkmenler imperializm 
zamanynda” diýen ylmy işinde (ser.: “Garagum”, 1992, №1) Maňgyşlak 
etrapynda ýaşaýan tekeleriň üstüne gazak sähralaryndan galmyklaryň 
wagtal-wagtal (meselem, 1639 we 1700-nji ýyllarda) çozanlygyny, 
netijede tekeleriň bu ýerden gysylyp çykarylandygyny belleýär.
Türkmenistanyň günbatarynda ýaşaýan taýpalar: ärsarylar, saryklar, 
ýomutlar we salyrlar daşky salyr diýen taýpalar birleşigini emele 
getiripdirler. Tekeler hem soňra şu birleşigiň düzüminde uly taýpa 
hökmünde özüni tanadýar. Abylgazynyň bu taýpanyň asly salyr bolan 
Toýtutmazyň neberesi diýip görkezmegi şu jähetden hakykata dogry 
gelýär. Diýmek, tekeleriň kiçiräk etnik toparlygyndan uly we güýçli 
taýpalyk derejesine ösüp ýetişmegi XVI-XVII asyrlarda amala aşandyr, 
taýpalyk derejesine ýeten ýeri hem daşky salyrlaryň içidir diýip çaklamak 
hakykata laýyk bolsa gerek.
Teke taýpasynyň soňky taryhy belli, XVI asyrda Uzboýuň suwy
kesilenden soň, Uzboý, Was etraplarynda ýaşamak kynlaşýar. Netijede, 
tekeler Ahal etrapyna süýşüp, bu ýerdäki oturymly ilaty XVIII asyrda 
gysyp çykarýar we olaryň ýerini eýeleýär. Dumly-duşdaky tekeleriň 
Ahala jemlenmegi netijesinde bu ýeriň ilaty barha gürelýär, XIX asyrda 
olaryň bir bölegi Saragt-Tejen etraplarynda ornaşýar. 1855-1857-nji 
ýyllarda bolsa tekeler Gowşut hanyň ýolbaşçylygynda Murgap oazisini 
hem eýeleýärler.
Diýmek, 
teke
diýen at türkmenleriň iňňän gadymy etnonimleriniň 
biri bolup, ol bu toparyň teke diýen öý haýwanlaryny totem edinen 
döwründe ýüze çykypdyr.
Teke ýaşulularynyň biziň bu çaklamamyzy kabul etmezligi hem 
mümkindir, çünki olar teke diýen etnonimi Tekemuhammet ýa-da 
Tekýemuhammet diýen taýpabaşynyň adyndan gelip çykan, tekeleriň 
özüni (has dogrusy, utamyşy we togtamyşy) bolsa saryklaryň legendar
taýpabaşysy Ýalkamyş bilen dogan hasap edýärler. Biz bulary asla 

---

209
inkär etmeýäris, ýöne Tekemuhammet diýen taýpabaşy hakykatda ýaşan 
adam bolsa-da, bu şahsa degişli taýpanyň ady dakylandyr hasap edýäris.
Sözümiziň ahyrynda Eýran gyzylbaşlarynyň düzüminde tekeli 
diýen taýpanyň bardygyny bellemekçi. Onuň ady hem şu etnonim 
bilen baglanyşykly bolmaly. Hydyrilileriň düzümindäki