Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

agary 
çäkmen
diýilýär.
AGAÇ ÄRI
Türkmen halkynyň orta asyrlarda dörän taýpalarynyň birine şeýle 
at berlipdir. Bu at görnülki Eýran taryhçysy, 1298—1370-nji ýyllar 
aralygynda Eýrandaky mongol ilhanylary Gazan hanyň we Oljaýtu 
hanyň baş weziri bolup işlän Reşideddiniň (1247—1318) üç tomdan 
ybarat “Jami ar tawarih” (“Taryhyň ýygyndysy”) atly meşhur kitabynda 
ilkinji gezek duş gelýär. Reşideddin şeýle ýazýar: “Gadym döwürlerde” 
agaç äri diýen at ýokdy. Oguz taýpalary bu ülkelere aralaşandan soň, şol 

---

23
taýpalaryň biriniň tokaýlyk ýerde ýerleşendigi üçin, oňa agaç äri (ýagny 
“tokaý adamlary”—S.A.) diýip at berýärler. Mongollarda-da tokaýda 
ýurt tutunan adamlara hoýin-irgýon, ýagny tokaý taýpasy diýýärler” (I 
tom, 1-nji kitap, 85 sah.).
Reşideddiniň sözlerinden bu taýpanyň nirede emele gelendigi belli 
bolman galýar. Häzirki döwürde Orta Aziýada ýaşaýan türkmenleriň 
arasynda-da bu etnonim saklanmandyr. Ähtimal, bu at soňra şol manydaky 
başga söz bilen çalşyrylan bolsa gerek. Şeýle çaklama esasynda hatap 
we mukry taýpalarynyň düzümindäki 
tokaý
, garadaşlylaryň arasyndaky 
orman
diýen urug atlaryny gadymy
 agaç äri
diýen taýpa ady bilen bir 
hatarda goýmak gyzyklydyr (türki dillerde 
orman
“tokaý” diýmekdir).
“Agaç äri ýaly söz düzüminden dörän etnonim başga-da barmy?” 
diýen soragyň ýüze çykmagy mümkin. Türk alymy Ibrahim Kafeogly 
geçmişdäki türki halklaryň (belki, oguzlaryň) arasynda Kümeri (“gum 
äri”) diýen taýpanyň bolandygy barada ýazýar. Belki, seljuklaryň 
günbatara ýörişleri döwründe oguz-türkmen taýpalarynyň biriniň gumda, 
beýlekisiniň hem tokaýda ýerleşendigi üçin, olara şeýle at berlendir.
AGÖÝLI
Özbegistanyň Horezm oblastynyň Ürgenç raýonynda ýaşaýan
salyr türkmenleriniň arasynda agöýli diýen urug bar. Onuň ady Orta 
Aziýa halklarynda, Eýranda gadymdan bäri dowam eden harby-syýasy 
däp bilen baglanyşykly ýüze çykýar. Meselem, Hywa hanlary özlerine
tabyn bolan taýpalaryň ýa-da basyp alan ýerleriniň ilatynyň hana 
garşy baş galdyrmazlygy, onuň goşuny paýtagta gidenden soň, yzynda 
gozgalaň turuzmazlygy üçin, şol taýpanyň (ýa-da obanyň) abraýly 
ýaşulularynyň, aksakgallarynyň ogullaryndan ýa-da ýakynlaryndan 
ybarat bolan bir bölek ilaty öz paýtagtyna girew üçin göçürýän ekenler. 
Eger taýpa ýa-da oba boýun egmesi (gozgalaň etse), onda şol äkidilen 
topar ilkinji nobatda öldürilýän eken. Girew hökmünde äkidilen şeýle 
topara 
agöýlüler
diýip at beripdirler, çünki olar öz obasyndan berlen täze, 
ak öýlerde ýaşapdyrlar. Ýatlanan agöýlüler hem XVIII-XIX asyrlarda 
Hywa hanlarynyň Mary türkmenleriniň, şol sanda Saragt we Ýolöten 
salyrlarynyň üstüne ençeme gezek talaňçylykky çozuşlary mahaly Hywa 
girew üçin äkidilen adamlarynyň nebereleridir. Ilki olara agöýlüler 

---

24
diýlipdir, soňra olaryň bu sosial-syýasy ady tire adyna öwrülip gidipdir. 
Türkmenleriň öz içinde-de