Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

ish vaqtida xodimlarning qo‘shimcha mehnati bilan yaratilgan qismi 
qo‘shimcha mahsulot deyiladi.
Ishlab chiqarishning tizimi va mulkchilikning shaklidan qat’iy nazar har bir 
korxonada, tarmoqda qo‘shimcha mahsulot hajmini ko‘paytirishga xarakat 
qilinadi. U asosan uch yo‘l bilan – ishlovchilar sonini ko‘paytirish, ish kunini 
uzaytirish va ish kuni chegarasi o‘zgarmagan holda zaruriy ish vaqtini kamaytirish 
evaziga qo‘shimcha ish vaqtini ko‘paytirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. 
Misol uchun korxonada 120 kishi ishlagan bo‘lsa va har bir kishi 10 ming 
so‘mdan qo‘shimcha maxsulot yaratsa hammasi bo‘lib 1200 ming so‘m 
qo‘shimcha maxsulot yaratiladi. Agar ishchilar soni 150 kishiga yetkazilsa 
(150*10ming) 1500 ming so‘m qo‘shimcha maxsulot yaratiladi. Bunda 
qo‘shimcha ishchilar sonini ko‘paytirish evaziga qo‘shimcha maxsulot 
ko‘paytirilmoqda. Agar ishchilar soni o‘zgarmasdan 120 kishi xolida qolib ish 
soati 8 soatdan 10 soatga uzaytirilsa (10*1250 bir soatlik yaratilgan qo‘shimcha 

---

79 
maxsulot) bir kunda bir ishchi 12500 so‘m, hamma ishchilar esa (120*12500) 1500 
ming qo‘shimcha maxsulot yaratiladi.
Bundan ko‘rinadiki, bu ikki yo‘l bilan qo‘shimcha maxsulotni ko‘paytirish 
mumkin. Lekin bu ikki yo‘l cheklangan bo‘lib, uzluksiz ravishda ishchilar sonini 
ko‘paytirib ham, ish kunini uzaytirib ham bo‘lmaydi. Chunki ular cheklangan 
bo‘lib, ishchilar sonini ko‘paytirish korxonaga qimmatga tushadi, ish kunini 
uzaytirish esa ishchilar noroziligini keltirib chiqaradi. Demak qo‘shimcha 
maxsulotni ko‘paytirishning cheksiz bo‘lgan uchinchi yo‘lidan keng foydalanish 
mumkin. Bu yo‘l ishlab chiqarishda to‘htovsiz ravishda yangi texnika-
texnologiyalarni qo‘llash, xom ashyo va energiyalarning yangi turlarini topib, 
ulardan samarali foydalanish yo‘llarini ochish bilan mehnat unumdorligini oshirish 
evaziga zaruriy ish vaqtini kamaytirish va qo‘shimcha ish vaqtini uzaytirib 
qo‘shimcha maxsulotni ko‘paytirish mumkin.
Ishchilar sonini ko‘paytirish va ish kunini uzaytirish yo‘li bilan olingan 
qo‘shimcha maxsulot