|
13.3. GIDROIZOGIPS XARITASI VA UNI TUZISH
Grunt suvlarining sathi u yoki bu maydonlar bo‘ylab doimo bir xil
bo‘lmasligini hamda yillar, fasllar mobaynida o‘zgarib turishini hisobga
olib, ma’lum davrlar uchun gidroizogips xaritalar tuziladi. Bu xaritalar
asosini grunt suvlari sathining bir xil mutlaq yoki nisbiy balandlik
nuqtalari bo‘yicha birlashtirib turuvchi chiziqlar tashkil etadi. Gidro-
izogips xaritasi topografik xaritalarga o‘xshab ketadi. Topografik xarita-
lardagi gorizontal chiziqlar dengiz sathiga nisbatan bir xil balandlik
nuqtalarini birlashtirib tursa, bu xaritadagi gidroizogips chiziqlari grunt
suvlarning bir xil sath balandliklarini birlashtirib turadi (13.3-rasm).
Grunt suvlarining sath balandliklarini aniqlash topografik xaritalar
yordamida amalga oshiriladi. Buning uchun grunt suv sath chuqurligining
o‘zgarishini o‘rganish maqsadida qazilgan quduqlar topoxaritaga tushi-
riladi, ularning dengiz yuzasiga nisbatan balandligi aniqlanib, kuzatish
jurnaliga yozib boriladi. Shuningdek, kuzatish jurnaliga har bir quduqdagi
maxsus asboblar (13.4-rasm) yordamida o‘lchangan grunt suvining sath
chuqurligi ham yozib boriladi. Quduq joylashgan joyning mutlaq
13.3-rasm. Gidroizogips xaritasi (Y. Ergashevdan). 1 — burg‘i qudug‘i; 2 — shurf; 3 —
gidroizogips chizig‘i va uning mutlaq balandligi, m. Raqamlar, chapdan: suratda — quduq
va shurf nomeri, maxrajda — yer osti suvigacha bo‘lgan chuqurlik, m; o‘ngdan suratda
quduq yoki shurf joylashgan joyning mutlaq balandligi, m; maxrajda — yer osti suvi sat-
hining mutlaq balandligi; 4 — yer osti suv oqimining yo‘nalishi.
2 1 6
balandligidan suv sathigacha bo‘lgan chuqurlik qiymati ayirib tashlansa,
quduqdagi grunt suvi sathining mutlaq balandligi chiqadi. Masalan, 16.3-
rasmdagi quduqning mutlaq balandligi 506,5 m, ana shu balandlikdan
turib o‘lchangan grunt suvining sath chuqurligi 5,5 m. Bunda grunt suvi
sathining mutlaq balandligi 506,5
-5,5=501 m bo‘ladi. Ana shu yo‘sin-
da hamma quduqlardagi grunt suvi sathlari hisoblab chiqiladi. Bir xil
balandlikdagi nuqtalar bir-birlari bilan birlashtirilib, gidroizogips chizig‘i
o‘tkaziladi. Agarda quduqlar oralig‘idan qo‘shimcha gidroizogips
chiziqlari o‘tkazish lozim bo‘lib qolgudek bo‘lsa, ana shu bir-biridan
ma’lum masofadagi ikki quduqdagi grunt suvlari sathlarining mutlaq
balandliklari farqi topilib, farq ikkala quduq oralig‘idagi masofaga
bo‘linadi. Masalan, 5 va 6-quduqlardagi (13.3-rasm) grunt suvlari
sathlarining mutlaq balandligi farqi 501
-497=4 m, masofa 4 sm, bunda
har bir sm ga 1 m balandlik farqi mos keladi. Shu bilan yer osti suv-
larining 500, 499, 498 m ga teng bo‘lgan oraliq nuqtalarini topishga
muyassar bo‘linadi. Shu yo‘sinda boshqa quduqlar oralig‘idagi nuqtalar
ham aniqlanib, olingan hamma natijalar asosida mukammal gidroizogips
xaritasi yaratiladi.
Amaliyotda grunt suvlarining oqim qiyaligini hamda suv harakat
yo‘nalishini bilish katta ahamiyatga ega. Chunki qiyalik qancha katta
13.4-rasm. Yer osti suvlari sathini o‘lchaydigan asboblar; a — po‘kakli o‘lchagich;
b — ovoz beruvchi o‘lchagich (xlopushka); d — elektrik o‘lchagich.
2 1 7
bo‘lsa, suv oqim tezligi ham shuncha katta bo‘ladi. Suv oqimi qiyali-
gini ikki gidroizogips chizig‘i balandliklarini hisobga olgan holda quyidagi
formula yordamida aniqlanadi:
1
2
q
H
H
l
J
,
bu yerda: J
q
— grunt suv oqimining qiyaligi;
H
1
— birinchi gidroizogips chizig‘i o‘tgan mutlaq balandlik;
H
2
— ikkinchi gidroizogips chizig‘i o‘tgan mutlaq balandlik;
l — birinchi va ikkinchi gidroizogips chiziqlari orasidagi to-
pografik xarita masshtabini hisobga olib aniqlangan masofa.
Gidroizogips oralig‘idagi masofa bir-biriga qancha yaqin bo‘lsa, grunt
suvlari oqimining qiyaligi ham shuncha katta bo‘ladi va aksincha.
Grunt suvlari oqimining qiyaligi suv oqimining gidravlik gradiyenti
yoki bosim gradiyenti deb ham yuritiladi.
Grunt suvlari oqimining harakat yo‘nalishini aniqlash uchun katta
mutlaq balandlikka ega bo‘lgan gidroizogips chizig‘idan, kichik mutlaq
balandlikka ega bo‘lgan gidroizogips chizig‘iga qarab perpendikular
o‘tkaziladi. O‘tkazilgan perpendikular chizig‘i grunt suvining harakat
yo‘nalishini ko‘rsatadi. Tabiatda grunt suvi harakat qiluvchi suvli qatlam-
ning ostidagi suv o‘tkazmaydigan qatlamni yer osti relyef tuzilishiga,
uni qiyaligiga qarab gidroizogips chiziqlari bir-birlariga nisbatan goh
yaqin, goh uzoq joylashishi, buni natijasida grunt suvining harakat yo‘na-
lishi oqim qiyaligi ham o‘zgaruvchan bo‘lishi mumkin. Shuning uchun
perpendikular chiziq gidroizogipsni bir necha joyidan o‘tkazilgani
ma’qul.
Grunt suvlari oqimining harakat yo‘nalishini aniqlashning uchbur-
chak usuli ham mavjud. Bu-
ning uchun o‘z joylashishi
bo‘yicha uchburchak shaklini
hosil qiluvchi uchta burg‘i
qudug‘i bo‘yicha grunt suv-
lari sathlarini mutlaq baland-
ligi to‘g‘risidagi ma’lumot
bo‘lishi darkor. Masalan, bi-
rinchi A nuqtaga joylashgan
quduqdagi suv sathi mutlaq
balandligi 26 m, B nuqtada
joylashganining mutlaq ba-
landligi 30 m, hamda V nuq-
tadagisiniki — 24 m (13.5-
rasm). Eng avvalo, AB va BG
nuqtaga joylashgan burg‘i qu-
duqlari oralig‘ini (uchbur-
13.5-rasm. Grunt suvi oqimining harakat
yo‘nalishini uchburchak usuli yordamida
aniqlash.
2 1 8
chak tomonlarini) teng bo‘laklarga bo‘linib chiqiladi. So‘ngra uchbur-
chak tomonlaridagi har bir nuqtaga to‘g‘ri keluvchi suv sath balandlik-
lari aniqlanib, bir xil balanlikdagi nuqtalar birlashtiriladi. Ana shu
nuqtalarni (29, 28, 27, 26, 25) birlashtirish natijasida hosil qilingan
chiziq gidroizogips chizig‘i bo‘ladi. So‘ngra gidroizogips chizig‘ining
baland nuqtasidan past nuqtasiga qarab perpendikular chizig‘i o‘tkazi-
ladi. Hosil qilingan BD chizig‘i grunt suvining shu maydondagi oqim
harakat yo‘nalishini ko‘rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
