Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

 —  zichlovchi  kuch  hosil  qilish  uchun  yuk  qo‘ygich;  2 —  suruvchi  kuch  hosil  qilish
uchun yuk qo‘yigich; 3
 — odometr; 4 — zichlovchi kuch ta’siridagi deformatsiyalanishni
ko‘rsatadigan indikator; 5
 — suruvchi kuch ta’sirida vujudga kelgan deformatsiyalanishni
ko‘rsatuvchi  indikator.

---

1 8 7
qo‘yib boriladi. Surilish jarayoni yuz bergan og‘irlik 
t
1
 deb qabul qili-
nadi. Shu zayil ikkinchi namuna P
2
, uchinchi namuna P
3
 zichlash bosim-
lari ostida zichlanib 
t
2
, 
t
3
 suruvchi kuchlarning qiymati aniqlanadi. Har
bir P
1
, P
2
, P
3
 bosimlarga ta’sir qiluvchi 
t
1
, 
t
2
, 
t
3
 suruvchi kuchlarning
qiymatlari topilgach, shu qiymatlarga to‘g‘ri keluvchi ichki ishqalanish
koeffitsiyenti (f) quyidagicha aniqlanadi:
1
1
1
1
tg
P
f




,
2
2
2
2
tg
P
f




,
3
3
3
3
tg
P
f




yoki
3
1
3
1
tg
P
P
P








.
Shuningdek, olingan natijalar asosida surilish koeffitsiyenti (tg
y ) va
surilish burchagi (
y ) ham aniqlanishi mumkin:
tg
P



.
Formulalarda: 
t , t
1
, 
t
2
, 
t
3
 — suruvchi kuchlar;
P, P
1
, P
2
, P
3
 — vertikal-normal kuchlar;
j va y  — ichki ishqalanish va surilish burchaklari;
tg
j va tgy  — ichki ishqalanish va surilish koeffitsiyentlari.
Tadqiqot natijalari asosida o‘rganilayotgan gil jinslarning surilishiga
bo‘lgan  qarshiligi  bilan  vertikal  kuch  orasidagi,  vertikal  kuch  bilan
suruvchi  kuch  orasidagi  bog‘liqlik  chizmasi  chiziladi  (10.10-rasm).
10.10-rasm.  Gil  va  gilli  jinslarning  ichki  ishqalanish  koeffitsiyenti  (f = tgj),  ichki
ishqalanish burchagi (
j), surilish burchagi (
y
)va zarralar orasidagi bog‘lanish kuchi (C) ni
laboratoriya sinovlari asosida olingan natijalar yordamida ko‘rsatish va aniqlash chizmasi.

---

1 8 8
Chizma orqali jinsning ichki ishqalanish burchagi 
j, zarralari orasidagi
bog‘lanish (qovushqoqlik) kuchi C aniqlanadi. Buning uchun abssissalar
o‘qi bo‘yicha zichlovchi vertikal kuchlar qiymatlari (P
1
, P
2
, P
3
, ..., P
n
),
ordinatalar o‘qi bo‘yicha suruvchi kuch (
t
1
, 
t
2
, 
t
3
, ..., 
t
n
)natijalari qo‘yib
chiqiladi. Chizmadagi og‘irlik kuchi P hamda suruvchi kuch 
t  asosida
chizilgan  to‘g‘ri  chiziq  bilan  gorizontal  chiziq  orasidagi  burchak  shu
jinsning ichki ishqalanish burchagi (
j) deb ataladi.Tashqi bosim ta’sirisiz
surilishga  qarshilik  ko‘rsatuvchi  kuch  —  bu  jins  zarralari  orasidagi
bog‘lanish kuchi (C) deb ataladi. Uning qiymati P
1
, P
2
, P
3
 zichlovchi
(og‘irlik) kuchi quyilgan chiziq (abssissa) bilan, 
t
1
, 
t
2
, 
t
3
 suruvchi kuchlar
quyilgan  chiziq  (ordinata)  kesishgan  joyidan  pastki  ya’ni  ordinatalar
o‘qigacha  bo‘lgan  AB  qismi  jins  zarralari  orasidagi  bog‘lanish  kuchi
(C) qiymatini beradi (10.10-rasm). Jinsning surilishga bo‘lgan qarshi-
ligi  Kulon  qonunining  matematik  ifodasiga  asosan  quyidagi  formula
bilan aniqlanadi:
S = P f + C ,
bu yerda: S — jinsning surilishga bo‘lgan qarshiligi;
P — zichlashtiruvchi og‘irlik kuchi;
f — ichki ishqalanish koeffitsiyenti bo‘lib, tgj ga teng, j
0
 —
ichki ishqalanish burchagi.
f = tgj  bo‘lgani  uchun  yuqoridagi  formulani  quyidagi  ko‘rinishda
yozish mumkin:
S =Ptg j + C .
Bu  demak,  jinslarning  surilishga  bo‘lgan  qarshiligi  (S)  zichlovchi
normal bosim  (P)  ni  ichki  ishqalanish  koeffitsiyenti  (f = tgj)  qiymati
ko‘paytmasiga  shu jinsni  tashkil  etuvchi  zarralar orasidagi  bog‘lanish
kuchi (C) qiymatining qo‘shilmasiga tengligini bildiradi.
Tog‘ jinslarining surilishga bo‘lgan qarshiligi ularni ma’lum yuzaga
(suriluvchi qatlam osti sathiga) bosib turuvchi normal og‘irlik kuchiga,
jinsning namligiga,  g‘ovaklik koeffitsiyenti  o‘zgarishiga (10.7-jadval),
yotish qiyaligiga, hududda yuz beradigan yer qimirlashlarning kuchiga,
miqdoriga, odamlar  tomonidan turli  maqsadlar uchun  o‘tqaziladigan
portlatish ishlariga, surilishga moyil bo‘lgan maydondan yoki uning yaqi-
nidan o‘tuvchi transport vositalariga, ularning turlariga (traktor, poyezd,
avtomashina va h.k.) bog‘liq holda o‘zgaradi. Ana shu yuqoridagi omil-
larning  mavjudligi,  ularning  ta’sir  etish  darajasi  oshishi  bilan  sekin-
asta, ba’zan juda tezlik bilan ma’lum maydonlarda surlish hodisasi yuz
beradi.  Bu  hodisaning  sodir  bo‘lishi  xalq  xo‘jaligiga  juda  katta  zarar
yetkazadi.
Amaliyotda nafaqat gil jinslari, shuningdek, qum jinslarining ham
tabiiy qiyalik burchagini aniqlash lozim bo‘ladi.
Quruq qumning gorizontal tekislik bilan hosil qilgan burchagini uning