|
Takrorlash va tekshirish uchun savollar
1. Sel hodisasi nima va u qanday vujudga keladi?
2. Sel hodisasining vujudga kelishiga ta’sir ko‘rsatuvchi eng asosiy omillarni
sanab bering.
3. Sel hodisasi qanday o‘rganiladi?
4. Sel hodisasi vujudga kelishida ajraladigan zonalar to‘g‘risida so‘zlab bering.
Zonalarning bir-birlaridan farqi nimalardan iborat?
5. Sel hodisasi bilan kurash choralariga nimalar kiradi?
7.8. EOL-SHAMOL HARAKATI NATIJASIDA SODIR
BO‘LADIGAN HODISALAR
7.8.1. SHAMOL HARAKATLARI TO‘G‘RISIDA
UMUMIY MA’LUMOT
Shamolning harakat yo‘nalishi, tezligi yer yuzasining tuzilishiga, tog‘
tizmalarining yotish holatiga, balandligiga, Yer sharidagi suv havzalari-
ning joylashishiga bog‘liqdir. Shamol o‘z harakati jarayonida suv eroziya-
si kabi tog‘ jinslarini yemiradi, tirnaydi, silliqlaydi, bir joydan ikkinchi
joyga olib borib yotqizadi. Sahrolarda katta-katta tepaliklar — dyunlarni,
1 3 7
yarim oy ko‘rinishiga ega bo‘lgan do‘nglar — barxanlarni vujudga
keltiradi (7.5-a rasm), katta sathga ega bo‘lgan dengizni to‘lqinlantiradi.
Shamol, ayniqsa, Sahroi Kabir, Arabiston, Meksika kabi ekvator
oldi sahrolarida, Fransiyaning Atlantik okeani, Germaniyaning Zilt oroli
rayonlarida, Mo‘g‘uliston cho‘llarida, Kaspiy dengiz atrofida, Markaziy
Osiyoning Qizilqum, Qoraqum sahrolarida, Farg‘ona vodiysida, Mirza-
cho‘l, Orol dengizining suvdan bo‘shagan hududlarida katta geologik
ish bajaradi. Shamolning bajaradigan ishi ana shu rayonlardagi nurash
jarayonining borishiga, suv eroziyasiga bog‘liq bo‘lib, ko‘pincha bu uch
jarayon bir-birini to‘ldirib, biri ikkinchisining ishini davom ettiradi.
Shamolning bajaradigan ishi uning tezligiga bog‘liq bo‘lib, bu tezlik
ba’zi rayonlarda sekundiga 50 metrga yetishi, hatto undan ham oshishi
7.5-rasm Dyunlar (a) va barxanlarning (b) vujudga kelish va yotish holatlari
(S.M.Qosimov olgan rasm).
a)
b)
1 3 8
mumkin. Shamol tezligi oshishi bilan tog‘ jinslari zarrachalarini, qum-
larni, hatto tosh bo‘laklarini havoga ko‘tarishi va shu bilan birga tuproq
qatlamlarini changitib, uchirib ketishi ham mumkin. Tekshirishlardan
ma’lumki, shamolning tezligi sekundiga 6,5 metr bo‘lsa, diametri 0,25
mm dan kam tog‘ jins zarrachalarini uchirib ketishi, tezligi sekundiga
7—12 m ga borsa, 1—1,5 mm diametrli, tezligi sekundiga 20 metrdan
oshsa hatto qalinligi 0,10—0,15 metr keladigan tuproq qatlamlarini
yemirib, uchirib ketish qobiliyatiga ega ekan. Shamol o‘z harakati davo-
mida barxanlarni, dyunlarni vujudga keltirishi mumkin.
Barxanlar Sahroi Kabirda, Qoraqumda, Murg‘ob daryolari quruq
deltalarining shimoliy rayonlarida, Orol oldi hududlarda, Markaziy
Farg‘onada, qisman Qizilqumda va boshqa cho‘llarda bo‘lib, qum
ko‘chkilarning biror buta, daraxt yoki qattiq tog‘ jinslari atrofida ushlanib
qolishi va to‘planishi natijasida paydo bo‘ladi. Uning balandligi 10—50
metrga yetishi, hatto bundan ham oshishi mumkin. Barxanlarning
shamol ta’sir qilib turadigan tomoni yarim oy shaklida bukilgan bo‘lib
(7.5-b rasm) shamolga qarama-qarshi tomoni esa ancha tik bo‘ladi va
bu tiklik 30—35 gradusga yetadi.
Barxanlar goho ayrim-ayrim uchrab, ko‘p hollarda bir-birlari bilan
qo‘shilib ketadi va eniga bir necha kilometr keladigan tizmlarni paydo
qiladi. Bunday tizimlarning kengligi Sahroi Kabirda va Amudaryo
sohalarida hatto 100 km ga yetadi. Barxanlarning harakati xalq xo‘jaligiga
katta zarar keltirib, ba’zi harakatlari jarayonida bog‘larni, qishloqlarni,
uylarni, turli injenerlik inshootlarini, temir yo‘llarni butunlay bosib
ketadi. Masalan, XIV asrda Sahroi Kabirning Uaran massividagi Abueir
vodiysi qum uyumlari ostida ko‘milib ketgan. Shu kabi hodisalar Qizil-
qum, Qoraqum sahrolarida va shu sahro atrof rayonlarida ham yuz
berganligi ma’lum.
Dyunlar oquvchi suvlar, ko‘l, dengiz qirg‘oqlarida yotqizilgan qum
zarrachalarining shamol ta’sirida ko‘chirilib, ana shu suv havzalari atrof
rayonlariga yotqizilishi natijasida paydo bo‘ladi (7.5-a rasm) va
barxanlardan suv havzalariga yaqinligi bilan farq qiladi. Shu bilan birga
dyunlarni tashkil qilgan qum zarrachalari ko‘pincha yaxshi silliqlangan,
dumaloq holatda bo‘ladi. Dyunlar asosan bir-birlariga parallel bo‘lgan
tizma-polosalar shaklida tarqalib, eni bir necha kilometrga, balandligi
bir necha metrdan 100—200 metrgacha (Tunisda) borib, shamol ta’sir
qiladigan tomoni ancha yotiqroq bo‘ladi va shamolga qarshi tomonining
tikligi 40 gradusga borishi mumkin. Dyunlar, ayniqsa, Fransiyaning
Atlantik okeani qirg‘oqlarida, Boltiq bo‘yi rayonlarida, Kaspiy va Qora
dengiz qirg‘oqlarida, Amudaryo, Volga, Dnepr, Don daryolarining
qirg‘oq yaqinlarida ko‘p tarqalgan bo‘lib, ularning yillik siljish ampli-
tudasi 20 metrga yetadi.
1 3 9
Do'stlaringiz bilan baham: |
