DIDAKTIKANING ASOSIY KATEGORIYALARI
0 ‘qitish nazariyasi bilim lar, m a’lum otlar va dalillarning katta zaxirasiga
ega, ularning bir qism i tizim lashtirilgan, tartibga so lin g a n .0 ‘qitish
jarayo nining strukturaviy kom ponentlari - m aqsadli rag ‘batlantirish -
23
m otivlashtirish m azm uni, harakati,
0
‘qitishning shakl v a m etodlarining
ajratilishi alohida aham iyat kasb etadi. M ana shu kom ponentlam ing
ajratilgani
o ‘qituvchi
bilan
o ‘quvchilarning
birgalikdagi
faoliyati
qonuniyatlarining tabiatini chuqurroq tushunish im konini beradi.
Pedagogik
yechim larni
tanlash
nazariyasini
ishlab
chiqishning
m etodologik asosi o ‘qitish jaray onining m avjud barcha qonuniyatlarini
hisobga olish fikri bilan m untazam aloqada b o ‘ladi. B oshqacha aytganda,
o ‘qitish jarayo nining m avjud ham m a qonuniyatlarini, albatta, kom pleks
holda hisobga olish bilangina ta ’lim m asalalarini to ‘g ‘ri hal qilish m um kin.
Pedagogik va psixologik shart-sharoitlarni aniqlash asosida o ‘qitishning
optim alligi m ezonlarining asoslari tarkib toptirilgan va ularn ing eng
aham iyatlilari quyidagilardan iboratdir:
- o ‘qitish optim al bo ‘lishi uchun har bir o ‘quvchi o ‘zining haqiqiy
o ‘qish im koniyatlariga m uvofiq darajada o ‘zlashtirishi, tarbiyalanishi va
kam ol topishi shart;
- o ‘qitish optim al boMishi uchun o ‘quvchilar va o ‘qituvchilar darsdagi
va uydagi ishlar vaqtining o ‘zlari uchun gigiyenik jih atd an belgilangan
norm asiga ega b o ‘lishi kerak.
Rejalashtirishni optimallashtirishning asosiy y o ‘llari o ‘qitishning vazifa-
larini ta ’lim berish, tarbiyalash va kamol toptirish bilan birgalikda loyihalashga
kompleks yondashish hamda o ‘qitish vazifalarini u amalga oshadigan tizimning
xususiyatlarini hisobga olgan holda muayyanlash-tirishdir.
Ishni rejalashtirishning quyidagi usullaridan foydalaniladi:
- o ‘qitish m azm unining q o ‘yilgan vazifalarini eng m uvaffaqiyatli hal
qilishni t a ’m inlaydigan optim al variantini tanlash;
-
0
‘qitish jaray o n id a q o ‘yilgan vazifalarni belgilangan vaqt ichida
m uvaffaqiyatli hal qilishni ta ’m inlaydigan m etod va vositalarni tanlash;
- m asalalarni m uvaffaqiyatli hal qilishni, shu jum lad an, o ‘quvchilarga
tabaqali yondashishni ta ’m inlaydigan tashkiliy shakllarini tanlash.
Hozirgi paytda ta ’limning muhim jihatlari, masalan, ta ’limning m azmu-
nini ishlab chiqish va tanlash, muammoli - kamol toptiruvchi o ‘qitish,
o ‘quvchilaming o ‘qishini faollashtirish, o ‘qitish metodlari va ularning tarkibiy
qismlari; o ‘quvchilar o ‘quv-bilim faoliyatining metodlari; o ‘quv materialini
tashkil qilish, strukturalashtirish va hokazolar jadal o ‘rganiImoqda.
Ta’lim m azm unining ishlab chiqilgan nazariyasida quyidagi muhim
qoidalar talqin qilingan:
- ta ’lirn m azm unida jam iyatning m a ’naviy va m oddiy elem entlari, shu
jum ladan, tabiat, jam iy at va inson haqidagi bilimlar, ijodiy faoliyat tajribasi,
insonning m unosabatlari, boshqarish faoliyati, xulqi va hayoti ifodalanishi
lozim;
24
- ta ’lim ning m azm uni umumiy, politexnik va kasb-korlik kom ponent-
larining birligini aks ettirishi kerak;
- ta ’lim ning m azm uni o ‘quvchilarning yoshidan va jam iyatning
rivojlanish darajasidan kelib chiqadi;
- ta ’ lim ning m azm unidagi ajratilgan to ‘rt kom ponent hajm i va m azm uni
bo ‘yicha o ‘zaro aynan m uvofiq boMishi kerak.
M aktab rivojlanishining hozirgi bosqichida ta ’lim ni kom pyuterlashtirish
m asalasi g ‘oyat m uhim aham iyat kasb etm oqda. 0 ‘quvchilarni zam onaviy
hisoblash texnikasidan foydalanishga doir bilim v a m alakalar bilan
qurollantirish, o ‘quv jarayonida kom pyuterlam ing keng q o ‘ llanishini ta ’m in
lash jam iyatda bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning m uhim vazifalaridan
biridir. M ana shu vazifani am alga oshirish yuzasidan pedagogika
fanida o ‘rta m aktabga elektron hisoblash m ikroprotsessor texnikasini
tatbiq etishning ikkita asosiy y o ‘nalishi ishlab chiqilm oqda. B ularning
birinchisi - m aktabdagi ta ’lim ning m azm uniga o ‘quvchilar um um ta’lim
tayyorgarligining kom ponenti sifatida dasturlashtirish asoslarini va
hisoblash texnikasini jo riy etish; ikkinchisi - m aktabda elektron hisoblash
m ashinalaridan ta ’m inlash ta ’limining vositasi sifatida foydalanishdir.
Pedagogika fani maktablaming EHM lardan foydalanishdagi tajribalarini
o ‘rganishi va umumlashtirishi: yalpi kompyuter savodxonligiga javob
beradigan yagona dasturlashtirish um um ta’limiy kursini yaratish; dasturlashni
o ‘rgatish boshlanadigan muddatni va kursning hajmini belgilashi, maktabda
o ‘rganiladigan algoritm tilini tanlash, ta’limning mashina bazasidan foydalanish
asoslarini ishlab chiqishi va boshqa vazifalarni ado etishi kerak.
Ta’lim nazariyasiga m uam m oli - kam ol toptiruvchi o ‘qitishni jo riy
etish, shuningdek, o ‘quv jarayonini tabaqalashtirish va individuallashtirish
yoMlarini izlash b o ‘yicha faol ishlar olib borilm oqda.
M uam m oli - kam ol toptiruvchi o ‘qitishning nazariyada ishlab chiqilgan
asosiy g ‘oyalarini quyidagicha ta ’riflash m um kin:
- t a ’limiy bilishni ilmiy bilishga muvofiq m odellashtirish g ‘oyasi, y a ’ni
m uam m oli vaziyatni vujudga keltirish - farazni o lg ‘a surish - farazni asos-
lash - farazni hal qilish - uni tasdiqlash yoki rad etishdek zarur b o ‘g ‘inlam i
o ‘z ichiga olgan m uam m oli o ‘qitish;
- o ‘quvchilarning ijodiy im koniyatlari va qobiliyatlarini rivojlantirish,
ularda tadqiqotchilik y o ‘sinidagi k o ‘nikm a v a m alakalam i o ‘stirish g ‘oyasi.
M uam m oli o ‘qitish nazariyasida qator qonuniyatlar ifodalandi va
eksperim ent y o i i bilan asoslandiki, ulardan m uam m oli dars o ‘tish bilan
m uam m oli o ‘rgatishning birligi va bir-birini taqozo etishi, o ‘quvchilam ing
tayyorligi darajasi bilan m uam m oli o ‘rgatish darajasining m uvofiqligi kabi
qonuniyatlarni ajratish mumkin.
25
D idaktikada
ishlab
chiqilgan
o'q u v ch ilarn in g
bilish
faoliyatini
faollashtirish nazariyasi m uam m oli - kam ol toptiruvchi o 'q itish nazariyasiga
ju d a yaqindir.
F aollik nazariyasining asosiy g 'o y a si ham m axsus tashkil etilgan
ta ’lim m uhitida (o'qitishning m azm uni, shakllari va m etodlari bilan)
o'q u v ch ilarn in g faolligini tobora oshirib borishdan iboratdir.
Ishlab chiqilgan faollik nazariyasi o 'q u v jara y o n id a bilim lam i
o'zlashtirish, ularni qayta ishlash va qo 'llash n in g (m uam m oli v arep ro du ktiv )
usullarini o 'rg an ish b o 'y ich a tashkil etiladigan o 'z in i o 'z i boshqaradigan
faollikdan iboratdir.
M azkur qonuniyatlar asosida am aliy jihatd an m uhim aham iyatga m olik
nazariy qoidalarni ifodalash m um kin.
F aollashtirish vositalari tizim i, ta ’lim ning m azm uni, o 'q itish n in g
shakl va m etodlari o 'q itish n in g asoslangan, m aqsadga m uvofiq o 'z -o 'z in i
boshqaradigan jaray o n sifatida tashkil qilishni ta ’m inlashi uchun ular
quyidagi talablarga jav o b berishi kerak:
- t a ’lim ning ham m a bosqichlarida o 'q u v ch ilard a o 'q itish n in g ichki
m otivlarini q o 'z g 'a tis h va rivojlantirish;
- o'q u v ch ilard a o 'z oldilariga m uayyan m aqsadlarni q o 'y ish va
kelgusidagi faoliyatlarini rejalashtirishga rag'batlantirish m exanizm ini
takom illashtirish;
- o 'q u v ch ilard a axborotlarni qayta ishlashga doir t a ’lim iy va aqliy
k o 'n ik m alam in g shakllanishini ta ’m inlash;
- o 'qu v ch ilarn in g o 'quv-bilish m aqsadlariga erishish uchun jism o niy va
axloqiy, irodaviy kuchlarini oshirish;
- ta ’lim jaray o n id a
nazorat v a
o 'z -o 'z in i
boshqarish
orqali
o'q u v ch ilarn in g o 'z o 'quv-b ilish faoliyatini baholashini t a ’m inlash. Shu
qoidalarga rioya qilinsa, ta ’lim sam aradorligi yana-da ortadi.
T a’lim jam iyatning iqtisodiy-ijtim oiy darajasi va m adaniyati, uning
siyosiy va m afkuraviy strukturasi m azm unini belgilaydigan m asalalarni
hal qiladi. Shuning uchun oiladagi yoki jam oadagi, m aktabdagi, ishlab
chiqarishdagi m aqsadga m uvofiq yoki tasodifiy tarbiya o 'z m ohiyatiga
k o 'ra ijtim oiy b o 'lad i, chunki har qanday tarbiya ijtim oiy m unosabatlam ing
subyekti hisoblanadi.
Inson tu g 'ilg a n paytidan boshlab u yoki bu ijtim oiy guruhga m ansub
b o 'lib , m ehnat aloqalarining m a’lum tizim ida tegishli y uridik huquqlardan
foydalanadi. Jam iyatdagi o 'z a ro m unosabatlar m ajm uyining m azm uni
va xarakteri shaxs kam ol topishining um um iy y o 'n a lish in i hal qiluvchi
y o 'sin d a belgilaydi. O ta-onalar va pedagoglar tarbiya m etodlarida o 'z ig a
xos o 'rin tu tsalar ham , ularning m aqsadlarini, istaklarini va intilishlarini
26
pirovard natijada jam iy at belgilaydi, uning u yoki bu ijtim oiy guruhlari,
hayotning um um iy sharoitlari, uning m anfaatlari v a ideallari belgilaydi.
«Ijtim oiy tarbiya» iborasidan ancha tor m a’noda shaxsga ta ’sir
ko'rsatishning m axsus tuzilgan ijtim oiy institutlarda am alga oshiriladigan,
oiladagi va yaqin atrof-m uhitdagi tarbiyadan farqli jarayonni ifodalash
uchun foydalaniladi.
T a’lim va tarbiya tushunchasining qaysi biri kengroq m a’noga ega
ekanligi xususidagi bahs sam arasizdir, chunki ham m a gap ularning qaysi
m aqsadda q o ‘llanishidadir. A dabiyotlarda k o ‘p uchraydigan «ta’lim» va
«tarbiya» so ‘zlarini pedagogik jarayonning qaram a-qarshi tom onlarini
ifodalash uchun qo ‘llanishi unchalik to ‘g ‘ri em as. B inobarin, ta ’lim bilim
berishning m aqsadga m uvofiq jaray oni sifatida doim o m uayyan shaxslarni
tarbiyalashni o ‘z ichiga oladi. Tarbiyaning y o ‘nalishi esa, hatto, ta ’lim ning
m azm uni va saviyasi bilan rasman bir xil b o ‘lsa ham prinsip jihatdan
turlicha: - insonparvar, dem okratik yoki totalitar b o ‘lishi m um kin. T a’lim-
tarbiya m uassasalarida am alga oshiriladigan chuqur pedagogik jarayo n
sifatidagi tarbiya haqida gapirish uning faqat bir tom onini - kasbiy jihatini
k o ‘rsatishni bildiradi.
Tarbiya ham m avaqt xalq orasidagi hodisa, ijtim oiy hayotning doim iy
kategoriyasi hisoblangan. Tarbiyaning ijtim oiy tabiatini anglash davlat va
xalq tarbiyasi, jam iy at va shaxs tarbiyasi o ‘rtasidagi m aqsadga m uvofiq va
tasodifiy tarbiya o ‘rtasidagi tafovutni, tarbiyaviy t a ’sir obyektining g ‘oyat
m urakkab tugunini bilish im konini beradi.
Tarbiya shaxsni m aqsadga m uvofiq y o ‘sinda shakllantirish, unda
fazilatlarni
tarkib
toptirish jarayonidir.
Tarbiya
tarbiyani
am alga
oshiruvchilar kutadigan natija m avjudligini talab qiladi. U ikki turdagi
faoliyatni, y a ’ni shakllanuvchi va shakllantiruvchi faoliyatni bajaruvchilar
tarbiyaning tashkilotchilari, shakllanuvchi faoliyatni bajaruvchilar esa
tarbiyaning y o lg ‘iz yoki jam oaviy obyektlari hisoblanadi.
Tarbiyaning o ‘ziga xos xususiyatlari uning ikki tom oni - obyektiv va
subyektiv jihatlari m avjudligidir. U ning shakllantiruvchi faoliyatlarini
bajaruvchilar o ‘zlari xohlasa-xohlam asa tarbiyaning obyekti ekanligida
k o ‘rinadi.
Yuqorida
ta ’kidlanganidek,
obyektiv
shakllanuvchi
va
shakllantiruvchi
faoliyatlar
ham da
ularning
elem entlari
o ‘rtasida,
shuningdek, har bir faoliyatning elem entlari o ‘rtasida ichki obyektiv
b o g ‘lanish va m unosabatlar m avjudligida nam oyon b o ‘ladi.
Shakllantiruvchi va shakllanuvchi faoliyatning subyektiv tom oni u yoki
bu faoliyatni bajaruvchilar - subyektlar hisoblanadi va tarbiyaning natijalari
ularning ichki holatiga, egallagan shaxsiy xususiyatlari, qiziqishlari,
ehtiyojlari ham da qobiliyatlariga bog‘liq b o ‘ladi. Tarbiya b a’zan to ‘plangan
27
bilim larni, faoliyat tajribalarini yosh avlodga berishning y o ‘li sifatida,
b a ’zan erishilgan m a ’naviy m adaniyatni qayta tiklash va rivojlantirishning
om ili sifatida va b a ’zan ijtim oiy m unosabatlam ing alohida shakli sifatida
ta ’riflanadi.Tarbiyaning m aqsadi uning k o ‘zlangan natijasidir. U jam iy at
rivojlanishining ehtiyojlarini o 'z id a aks ettiradi v a jam o atch ilik ham da
davlat hujjatlarida ifodalanadi, pedagogik ta ’lim otlar v a nazariyalarda
m uayyanlashtiriladi ham da batafsil yoritiladi. Sinfiy jam iy atd a tarbiyaning
m aqsadi hukm ron sinflar tom onidan belgilanadi v a bayon qilinadi. M asalan,
quldorlik davrida tarbiyaning m aqsadi qullarni b o 'y su n d irish va bostirib
turishga layoqatli jan g ch ilar ham da lashkarboshilarni; feodalizm davrida
feodal ritsarlar; burjuaziya davrida ishbilarm onlar v a biznesm enlarni
tayyorlashdan iborat bo 'lg an .
T arbiyaning m aqsadi - shaxsni har tom onlam a va u y g ‘un kam ol
toptirish, uning m a ’naviy, axloqiy-estetik qadriyatlarini shakllantirish,
yuksak darajada uyushgan va shakllangan jam o alam i vu ju d g a keltirishdir.
Tarbiyaning m aqsadlarini oxirgi va oraliq, um um iy va m uayyan, asosiy va
y o ‘l-yo‘lakay m aqsadlarga tasniflash m um kin. M aqsad bilan b ir qatorda,
hal qilinishi m aqsadga erishishni ta ’m inlaydigan v azifalar ham turadi.
M asalan, tarbiyaning um um iy m aqsadini ro 'y o b g a chiqarish, y a ’ni shaxsni
har tom onlam a kam ol toptirish uchun aqliy, axloqiy, g'oyaviy-siyosiy,
estetik, m ehnat va jism o n iy tarbiya vazifalarini am alga oshirish zarur.
Do'stlaringiz bilan baham: |