O„zbekiston tarixi kafedrasi

 
I. Tashkiliy qism: 
Talabalarni mashg‗ulotga jalb qilish: Mavzu yuzasidan qisqa axborot berish.
Talabalarning mavzuga oid fikr-mulohazalarini tinglash.
II. O'tilgan ma‟ruza mavzusini takrorlash: 
Ilgarigi o‗tilgan mavzuni qisqa takrorlash, frontal 
so‗rab – bilish -blitz yoki mavzu bo‗icha savol va topshiriqlarni talabalarning og‗zaki javoblarini 
tinglash shaklida o‗tkaziladi. 
 
III. Yangi mavzu rejasi: 
1.
Qashqadaryo vohasi insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi o‗choqlaridan biri.
2.
Qashqadaryoda vohasida tosh, bronza va temir davri. Dastlabki tosh bronza temir davri 
manzilgohlari.
3.
Zarafshon va Qashqadaryo vohalarini o'z ichiga olgan qadimgi So'g'diyona manzilgohlari 
rivojlanish tizimidagi jarayonlar.
4.
Qashqa vohasidagi manzilgohlar ularda olib borilgan arxeologik izlanishlar.
Yangi mavzu bayoni: 
O‗zbekistonning janubiy qismida joylashgan Qashqadaryo vohasi nafaqat Markaziy 
Osiyo, balkim, jahon tamaddunida o‗ziga xos o‗rin tutadi. Qadimiy Keshk rud (Qashqadaryo 
daryosining qadimgi nomi) ning yuqori va o‗rta oqimida miloddan avvalgi IX-VIII asrlarda 
vujudga kelgan vohaning ikki asosiy manzillari Naxshab (Qarshi) va Kesh (Shahrisabz) 
rivojlanib katta shaharlarga aylandi. Qashqadaryo vohasi tuprog‗ida eron, yunon, arab 
qo‗shinlarigina emas, turli-tuman madaniyatlar ham to‗qnashgan. Nasaf va Kesh Sharq ilm-
fanida mashhurlik kasb etib kelgan. 
Miloddan oldingi davrlardan Naxshab va Kesh deb atalgan shaharlari bo‗lgan, sobiq 
Sho‗ro saltanatining dastlabki yillaridan e‘tiboran Qashqadaryo viloyati deb atalgan janubiy 
voha nisbatan katta hududni egallaydi. Qashqa vohasining qadim tuprog‗ida tabarruk manzillar 
ko‗p. Qadimshunoslar viloyatimiz hududidan minglab yodgorliklarni aniqlaganlar. Ular orasida 
shajarasi miloddan oldingi ming yilliklarga daxldor o‗nlab obidalar borki, bugungi ilm-fan, 
madaniyat va me‘morchiligimiz ular tarixisiz mukammal bo‗lmaydi.
Turon mamlakati o‗tmishda juda ko‗plab bosqinlarni boshdan kechirgan. Qashqa 
vohasida joylashgan manzillar Eron va Yunon tajovuzlari chorrahasiga aylangan, arablar, 
mo‗g‗ullar, Chor Rossiyasi istilolarini boshdan kechirgan. Miloddan avvalgi II ming yillik oxiri 
va I ming yillik boshlari Markaziy Osiyoda qabila va xalqlarning keng ko‗lamli ko‗chishi, ilk 
temir davrining boshlanish davri bo‗lgani bilan e‘tiborlidir. Bu davrda Markaziy Osiyoning 
asosiy tarixiy-madaniy hududlari – Baqtriya, Marg‗iyona, So‗g‗d, Xorazm shakllangan. 
Mintaqada dastlabki shaharlar – dehqonchilik vohalarining markazlari paydo bo‗lib, ilk davlatlar 
tashkil topadi. Shu davrdan boshlab O‗rta Osiyoda shahar madaniyati uzluksiz, jadal sur‘atlar 
bilan rivojlanib bordi. 
Sirdaryo va Amudaryo oralig‗ida, Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida qadimgi so‗g‗d 
elati va o‗troq dehqonchilik madaniyati shakllandi. Qashqadaryoda miloddan avvalgi birinchi 
asrning boshidan ikkita asosiy voha – Qarshi va Shahrisabz vohalari shakllandi. Aleksandr 
Makedonskiy bilan birga yurtimizga kelgan yunon tarixchilari milodning IV asri oxirida 

---

146 
Qashqadaryo vodiysidagi ikkita tarixiy-madaniy viloyat – Nautaka va Nikshapani eslab 
o‗tishadi. Markaziy Osiyodagi urbanizatsiya jarayonlari faqat ichki tabiiy-geografik va ijtimoiy-
siyosiy sharoitlar hamda qo‗shni jamoalardagi madaniy ta‘sir bilan bog‗liq bo‗lmasdan, avvalo, 
Yaqin va O‗rta Sharqdagi jahon urbanistik markazlari bilan ham chambarchas bog‗liq edi.
Zarafshon va Qashqadaryo vohalarini o‗z ichiga olgan qadimgi So‗g‗diyona 
manzilgohlari rivojlanish tizimidagi jarayonlar ham qo‗shni hududlar bilan o‗zaro bog‗liq holda 
kechdi. Bugunga qadar olib borilgan arxeologik tadqiqotlar tahlili shundan dalolat beradiki, 
So‗g‗diyona va unga qo‗shni bo‗lgan Baqtriya hududlarida dastlabki shaharlarning tarixiy-
madaniy asosi bo‗lgan o‗troq dehqonchilik madaniyati Janubiy Turkmaniston va 
Afg‗onistondagi qadimgi dehqonchilik markazlari bilan uzviy bog‗liqdir. Chunonchi, 
Zarafshonning yuqori oqimlarida ochilgan Sarazm manzilgohining eng pastki qatlami topilmalari 
Geoksyur I topilmalariga juda o‗xshash ekanligi eneolit davridayoq So‗g‗diyonaning tog‗ oldi 
hududlari qadimgi dehqonchilik o‗choqlaridan biri ekanligining dalilidir.