O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti psixologiya va sotsiologiya kafedrasi

Materializm va idealizm kurashi 
Ba'zi ta'limotlarga ko'ra ikki dunyoqarash materialistik va idealistik dunyoqarashlar 
to'qnashuviga ta'sir etadi. Psixologiya ijtimoiy fanlar va tabiatshunoslik fani to'qnashuvida ekan, 
unda ana shu to'qnashuv aniq ko'rinadi. Ijtimoiy rivojlanishni bir davrda odamlar reflekslariga ega 
bo'lishdi, o'z xulqini analiz qila olgach, idealizm fikrini maxsus birlamchi haqiqat deb qabul qildi. 
Psixika xususiyatlarini idealizm boshlang'ich, hech nima bilan aniqlanmaydigan, boshqa hamma 
narsani tushuntira oladigan deb qabul qildi. Materializm ong va ob'ektiv haqiqat o'rtasida 
umumiylikni axtarib, ongni ob'ektiv haqiqatdan chiqqan deb o'rgatadi. 
Dialektika 
Haqiqatni o'rganish qiyin va qarama-qarshi xarakterga ega. O'rganish dialektikasining 
ko'rinishlaridan biri krizis holati va ilmdagi revolyutsiyadir. Psixologiya ham shu krizis va 
revolyutsiyalardan o'tdi.
Uzoq vaqt burjuaziya tarixshunoslarida ikki xil yondashish hukmronlik qilgan: 
«
personalistik
» va «
kontekstik
».
Personalistik yondashish 
Ilmiy gipotezalar, kashfiyotlar, adashishlar o'z avtorlariga ega, ularni nomalarini tarix saqlab 
qoladi, shuning uchun faktni rivojlanishi oxirgi nuqtasi ayrim shaxslarni aql idrokiga bog'liq, 
degan fikr paydo bo'ldi. 
Kontekstik yondashish 
Ko'p faktlar shuni bildiradiki, ilmiy g'oyalarning yo'nalishi ob'ektiv qonunga tobe, yakka 
omil - o'z zamonini namoyondasi, u o'z zamonini intellektual iqlimida chegaralanib qolgan. 
Kashfiyot - uni tayyorlovchi g'oyalarsiz bo'lmaydi. 
Kontekstik yondashishni tarafdorlaridan ko'zga ko'ringan amerikalik psixolog E.Borin, ilm-
fan tarixi L.Tolstoyning «Urush va tinchlik» asarida ulug' qishilarni: «tarix qullari» deganini 
qo'llab-quvvatlaydi. Ularni nomlari davrni, maktablarni, oqimlarni, muhim tarixiy epizodlarni 
farqlashda ishlatilgan tamg'alardir. Yana bir amerikalik psixolog «personalistik» va «kontekstik» 
yondashishlar bir-birini to'ldiradi, deb hisoblaydi. Tarixda ulug' kishilar bor, ammo ulug' voqealar 
ham bor. Ikkovlon bir-biri bilan chambarchas bo'lib, bir-birini to'ldiradi. Ammo zamon ruhini roli 
katta, chunki inson qanchalik ulug' bo'lmasin, zamon iqlimidan uzoqroq bo'lsa, nom-nishonoiz 
yo'q bo'ladi. «Kontekst» kontseptsiyasi uning asosiy tushunchasini noaniqligidan muhim 
tushuntirish ahamiyatiga ega ema
s: «Intellektual iqlim», «Zamon ruhi», «Sotsial madaniy 
atmosfera» bunday noaniq determinantlarga murojaat qilish bizni na ilmiy fikr rivojlantirish 
harakatini va na ob'ektiv tarixiy logikani tushuntirishda olg'a siljitadi.

---

Bir kontekstni ikkinchisi bilan 
almashtirish ilmiy natijani yo'q qilib, «kontekst» 
yondashishdan qoniqmaslik psixologiyani o'rganish tarixini boshqa usullar bilan axtarishni majbur 
qiladi.