O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti psixologiya va sotsiologiya kafedrasi

u 
kamolotni ertaroq egallaydi, taraqqiyotni jadallashtirishga munosib hissa qo‘shadi.
 
2-MAVZU: ILMIY BILISH TURLARINING TARIXIY TARQQIYOTI 
REJA: 
1.
T
а
ri
х
iy r
е
k
о
nstruktsiya ilmiy bilishning p
а
yd
о
bulishi krnuniyatl
а
ri v
а
riv
о
jl
а
nishini 
а
ngl
а
sh yulidir. Ilmiy bilish v
а
bilishning b
о
p
ща
sh
а
kll
аrining «dе
m
а
rk
аtsiya» muа
mm
о
si k
о
tib 
krlg
а
n n
а
z
а
riy f
а
n 
х
ususiy ilmiy bilishning birl
а
mshi sh
а
kli sif
а
tid
а
. K
а
dimgi Gr
е
tsiyad
а
biliml
а
rning 
а
l
ох
id
а
b
о
rlikk
а
а
yl
а
ntirilishi. Id
еа
l 
оb’е
ktl
а
r v
а
m
а
ntiqiy d
а
lill
а
r ilmiy bilish 
tizimining tizilm
а
si, j
а
bh
а
si sif
а
tid
а
q
о
tib q
о
lg
а
n n
а
z
а
riy f
а
nl
а
rning 
а
s
о
siy m
а
qs
а
dl
а
ri v
а
q
а
driyatl
а
ri. 
Nаturаlistik аnglаsh idеаllаrining yuzаgа kеlishi vа rivоjlаnishi.
2.
Hоzirgi zаmоn fаni: Ilmiy empirik bоrliq ilmiy tаsvirning аlоhidа ishki tаrkibi (jаbхаsi) 
sifаtidа. Оmillаr vа tаlqinlаr. Idеаl оb’еktlаriing yangi tоifаlаri vа ulаr bilаn ishlаsh usullаri. 
Tаdqiqоt ustаnоvkаlаri vа mumtоz tаbiаtshunоslik yo`nаlishi хususiyatlаri. Mumtоz 
tаbiаtshunоslikdа bоrliqning ilmiy tаsviri.
3.
Еvrоpа rаsiоnаlizmi. Dеfinitsiya mаdаniyati, sillоgizmlаr tехnikаsi. Rеflеksiya, 
fikrlаshning qоidаlаri vа ulаr o`zgаrmаsligigа tаlаb
-
rаtsiоnаlizmning аsоsiy bеlgisi ekаnligi.
4.
Ilmiy bilish shаkllаri, vоsitаlаri, etаlоnlаri, idеаl vа nоrmаlаrning tаriхiy nisbiyligi.
5.
XX аsr
ilmiy rеvоlyutsiyasi. Nоmumtоz tаbiаtshunоslikning rivоjlаnishi. Ilmiy bilishning 
idеаllаri, nоrmаsi vа etаlоnlаrining kеskin o`zgаrishi. Оlаmning yangi tаsviri vа yangi ilmiy bilish 
fаоliyatining оb’еkti vа mеtоdlаrining yangishа tushunilishi. Ilmiy bilish fаоliyatining tаdqiqоt 
prеdmеtigа tааlluqliligi.

---

6.
Kuzаtish vоsitаlаrigа nisbаtаn nisbiylik printsipi оb’еktining o`rgаnilishini 
yaqqоllаshtirish sifаtidа. Yangi оntоlоgiya vа eski rеаlizm inkirоzi. Ilmiy bilish оb’еktivligining 
yangi idеаli
-
tаbiаtni insоn bilаn uyg’unlаshtirib o`rgаnishdir.
7.
O`zidа o`zini mujаssаmlаshtirgаn nоmumtоz, nоyob tаriхiy tizimlаr tаdqiqоti
-ilmiy 
bilishning yangi bo`g’ini. Qаdriyatlаr eksplikаtsiyasi tаlаblаr vа bilish mаqsаdlаri dunyo hаqidаgi 
оb’еktiv bilimlаr shаrоiti sifаtidа.
Jahon fanlarining muayyan qonuniyatlarga asoslanib turkumlarga kiritilishiga ko‘ra, 
psixologiya fani bu tizimda nufuzli o‘rin egallashiga barcha ob’ektiv shart va sharoitlar yetarlidir. 
Qatiy ishonch bilan aytilgan fikrning zamirida bir qator muhim ham tabiiy, ham ijtimoiy omillar 
yotishi shakshubhasizdir. Chunki psixologiya fani insoniyattomonidan kashf qilingan fanlarning 
ichida eng murakkabi bo‘lib, biosferikta’limotdan kelib chiqqan holda psixika yuksak darajada 
tashkil topgan materiyaning xususiyatini 
aks ettiruvchi kategoriya sifatida o‘rganilib kelingan. 
Lekin bugungi kunda neosferik ta’limotga binoan fazoviy munosabatlar, sayyoralararo aloqalar, 
o‘zaro ta’sirlar, moddalar, zarrachalar, nurlar harakati, almashinishi, qo‘shilishi to‘g‘risida 
mulohazal
ar, faraziy asosda bo‘lsa ham, yuritilmoqda. Ayniqsa, biosferaga kirib kelayotgan 
moddalarning o‘zaro birikuvi, muayyan fazoviy maydonning hosil qilishi, to‘planishi inson tana 
a’zolariga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi, natijada favquloddagi holatlar sodir bo‘l
ishi, kashfiyotlar yuz 
berishi, intuitiv shakldagi ruhiy holatlarning kuchayishi namoyon bo‘lishi mumkin. Bo‘lar 
qatoriga telepatik (yunoncha 
—
te1e uzoqni, ratio sezaman degan ma’no anglatadi) samaralar, o‘ta 
sezgirlik, ekstrasenzitivlik (lotincha yextga 
—
o‘ta, senzitiv —
sezgirlik degani), ekstrasenslik 
(lotincha yextga 
—
o‘ta, zeshsh —
his qilaman ma’nosini bildiradi) kabi psixologik holatlarning 
kechishi sabablarini kiritsa bo‘ladi. Shuningdek, omadsizlik, ichiqishlik, kasalning intizor kutishi, 
nasib 
etmaslik, ishqiy kechinmalar, tushda ayon bo‘lish kabi ruhiy holatlar, hodisalar hano‘zgacha 
ishonchli dalillar bilan tushuntirib berilgani yo‘q. Ammo bu borada bilish ob’ekti (lotincha 
ouestjism demakdir) bilan sub’ektining (lotincha siuest —
tashqi olamni biluvchi inson) birikuvida 
psixologiyaning qulay imkoniyatga ega ekanligini ta’kidlab o‘tish o‘rinlidir.
Ushbu fikrni yaqqollashtirish maqsadida ayrim misollar va talqinlarni qaytadan tahlil qilib 
o‘tamiz. Jumladan, chaqaloq dunyo yuzini ko‘rishdan e’tib
oran idrokida tevarakatrofni va unga 
mehrigiyosi bilan termilayotgan kishilar muhitini aks ettira boshlaydi, dastavval ob’ektiv (tashqi) 
va sub’ektiv (ichki, odamlar o‘rtasidagi) muhitga moslashish sodda instinktlar (lotincha —
tabiiy 
qo‘zgatuvchi, tug‘ma 
xususiyat demakdir), shartsiz reflekslar (lotincha 
—
aks ettirish) yordamida 
oddiy ta’sirlanish va taassurot tarzida namoyon bo‘ladi. Taraqqiyotning mazkur davrida u o‘zligini 
tushuna va anglay olmaydi, hatto buning yuzaga kelishi haqida mulohaza yuritishi ham aslo 
mumkin emas. Bola bir yoshgacha davrda tez sur’atlar bilan rivojlanadi, yil davomida uning 
jismoniy a’zolari 50 foizgacha takomillashishi mumkin. Jismoniy o‘sish psixik (ruhiy) 
taraqqiyotni tezlashtirishga puxta zamin hozirlaydi, natijada ko‘rish
, ushlash, yurish, talpinish, 
g‘azablanish va quvonish, samimiylik ham beg‘uborliq singari insoniy tuyg‘ulari vujudga keladi, 
nutqfaoliyati paydo bo‘lishi uningtushunish darajasini yangi bir sifat bosqichiga ko‘taradi. 
Psixikaning muayyan xususiyatlari, holatlari, hodisalari, xossalari, sifatlari, fazilatlari, 
qonuniyatlari orqali moddiy dunyoni tushuna boradi va unda o‘z faoliyatining mazmunida barcha 
ob’ektlarni amalga oshira boshlaydi. Bolalik dunyosining ichki murakkab qatlamlaridan astasekin 
«o‘zlik»ni, shaxsiy «men»likni tushunish tuyg‘usi, sezish, his qilish jarayonlari shakllana 
boshlaydi hamda u yoki bu har xil xususiyatli to‘siqlarni yengish imkoniyati ro‘yobga chiqadi. 
Mazkur taraqqiyot bosqichi psixologiya fanida «men» davri yoki «o‘zlik»ni angla
sh davri deb 
yuritiladi, u bolada nutq paydo bo‘lganidan boshlanib, bir necha rivojlanish bosqichlarini o‘z 
ichiga qamrab oladi. «Men» davrining anglashilgan shakllari va ko‘rinishlarining namoyon 
bo‘lishi o‘smirlik davriga to‘g‘ri keladi. O‘smirlik davrida o‘g‘il va qizlarning ruhiyatida o‘zlikni 
anglashga bog‘liq bir talay muammoli savollar va ularning turmushda qaror toptirish tuyg‘ulari, 
istaklari, orzulari paydo bo‘lib, ko‘pincha bu narsalar yakka shaxsning «kimligi», «qandayligi», 
«kimga va nima uchun
kerakligi»ga yo‘naltiriladi. Bolaning psixik xususiyatlari, funksiyalari 
(lotincha GipsIo 
—
ijro etish, bajarish degan ma’no anglatadi) uni qurshab to‘rgan jonli va jonsiz 
tabiat ajoyibotlarini jismoniy va ijtimoiy vositalar orqali egallash uchun xizmat qiladi. 

---

Xuddi shunga o‘xshash o‘zligini anglash jarayoni insoniyatning barcha tarixiy va evolyusion 
(lotincha 
—
tabiiy ravishda o‘zgarish) taraqqiyoti davrlariga xos xususiyat sanaladi. Ibtidoiy 
jamiyatda kishilarning kuchquvvati yashash uchun kurashga va tashqi dunyoni egallashga 
sarflangan, ana shu tariqa tabiat haqidagi dastlabki bilimlar tajriba saboqlari orqali o‘zlashtirilgan. 
Yarim yirtqich holatdagi ajdodlarimiz olovni kashf qilganlar, yovvoyi hayvonlar ni ovlaganlar, 
tabiat ne’matlaridan bahramand bo‘lganlar va xuddi shu qabilda tabiat bilan tanisha boshlaganlar, 
moddiy dunyoning saxiyligi, tabiatning ehsonlari va ofatlari, hayvonot olamini madaniylashtirish 
(xonakilashtirish), yer ilmini o‘rganish bo‘yicha bilimlarning to‘planishi natijasida inson 
t
abiatning qulligidan qutila borgan soniyadan e’tiboran o‘zligini (kimligini) anglash imkoniyati 
tug‘ila boshlagan. Lekin u davrning odamlari bolaga o‘xshab o‘zligini oqilona, odilona, omilkorlik 
bilan tasavvur eta olmaganlar. Insoniyat taraqqiyotining tarixiy davrlarida kishilarda ichki ruhiy 
imkoniyatlar yuzaga chiqa boshlagan, tug‘ma mayl va layoqatlar alomatlari astasekin iste’dodga, 
qobiliyatga aylana borgan. Ammo bu jarayon birining o‘rniga ikkinchisini mexaniq (yunoncha 
qurol yoki sodda tarzda demakdir) ravishda yuzaga kelganligini bildirmaydi, balki, aksincha, 
murakkab sifat o‘zgarishlari, organlarning takomillashuvi, tajribalarda to‘plangan tatbiqiy bilimlar 
tartibga solinayotganligini ifodalaydi. Insonning jismoniy (biologik), ruhiy (psixik), ijtimoiy 
(sotsial) rivojlanishi natijasida yer kurrasida moddiy dunyo, ma’naviyat, yozuv, san’at, adabiyot, 
fan, texnika yaratilgan. Bo‘larning zamirida inson tafakkuri, ongi, akdzakovati, kuchli irodasi, 
mustahkam xarakteri (yunoncha qiyofa, xislat degani), ijodiyoti, xayoloti yotadi. Insoniyat 
taraqqiyotining muayyan bosqichida odam o‘zini hayajonlantirgan, taajjubga solgan savollariga 
javob izlash imkoniyati vujudga kelgan. Buning natijasida «Inson qanday fikrlaydi?», «Odam 
qanday yangilik yaratishi mumkin?», «Ijod qilish qay yo‘sinda paydo bo‘ladi?», «Moddiy dunyoni 
qay tariqa bo‘ysundirish mumkin?», «Akdzakovatning o‘zi nima?», «Insonga uning ichki ruhiy 
dunyosi qaysi qonunlar asosida bo‘ysunadi?», «Inson o‘ziga o‘zi ta’sir o‘tkaza oladimi?», 
«O‘zgalargachi?»
kabi turlituman muammolar yechimini qidirishga harakat qiladi. Mana buning 
barchasi psixologik bilimlar tug‘ilish nuqtasini vujudga keltiradi va ana shu daqiqadan boshlab 
inson o‘zini o‘zi anglaydi. Binobarin, psixologik bilimlar namoyon bo‘lishi o‘zini o‘zi anglashning 
omiliga aylanadi, ular borgan sari tobora uyg‘unlashib, mutanosiblashib borib, izchil, uzluksiz 
aloqaga o‘sib o‘tadi.
Bebaho ahamiyatga ega bo‘lgan insoniyatning buyuk yutug‘i —
bu tafakkurning kashf 
qilinishiga olib keldi. Avvallari uning 
fikri, xayoli tashqi dunyoni egallashga qaratilgan bo‘lsa, 
tafakkur kashf qilingan davrdan boshlab sub’ektob’ekt (inson fikrlashi tashqi olamga qaratilgan) 
munosabati o‘rnini sub’ekt (insonning fikri o‘zini o‘zi anglashga yo‘naltirilgan) munosabati 
egallay 
boradi. Demak, inson ob’ektiv dunyoni sub’ektiv tarzda aks ettirish orqali o‘zini o‘zi 
tadqiq qilishdek murakkab, qaltis ishni amalga oshirishga qaror qiladi. Ana shu boisdan 
psixologiya fanining vazifalari ko‘lami kengaydi, murakkablashdi, ichki tarkibid
a keskin burilish 
yasab, o‘z predmetiga insonni ilmiy jihatdan o‘rganishdan tashqari o‘zini o‘zi anglashni ham 
kiritdi. 
Psixologiya faninig boshqa fan sohalaridan farqli tomoni shundan iboratki, uning amaliy, 
tatbiqiy jihatlari mavjud bo‘lib, ijtimoiy turm
ushning barcha jabhalarida bevosita qatnashadi, 
muayyan darajada ta’sir o‘tkazadi. Psixologiya boshqa fanlardan farqli o‘laroq o‘ztatbiqiy 
ma’lumotlari, natijalarining ko‘pqirra, ko‘pyoklama ekanligi bilan tubdan ajralib turadi va mutlaqo 
boshqa sifat ko‘rsatkichiga ega. Ayniqsa, bu borada o‘zini o‘zi boshqarish alohida ahamiyat kasb 
etadi, shuning uchun u tabiatni o‘rganish ilmidan tafovutlanib, o‘zining psixik jarayonlari, 
funksiyalari, holatlari, hissiyoti, irodasi, xarakteri, temperamenti kabilarni bosh
qarishda o‘z aksini 
topadi. Inson o‘zini anglay borib, o‘z insoniy xislati, xususiyati, sifati, xulqini o‘zgartirish 
imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Hozirgi kunda jahon psixologiyasi fani o‘zini o‘zi boshqarish va takomillashtirish, o‘zini 
o‘zi qo‘lga olish, o‘ziga o‘zi buyruq berish, o‘zini o‘zi tarbiyalash bo‘yicha boy materiallar 
to‘plagan, bu esa o‘z navbatida inson munosabati, maqsadi, holati, kechinmalari o‘zgarishi va 
yangidan yaralishi haqida ilmiytatbiqiy ma’lumotlar beradi, kundalik turmush psixologiyas
i 
rangbarangligini ta’minlab turadi. Psixologiya inson psixikasini aniqlash, shakllantirish, yangi 

---

sharoitga ko‘chirish, takomillashtirish, rivojlanish dinamikasini ta’minlash, yangi sifat bosqichiga 
o‘tishini qayd qilish imqoniyati borligi bilan o‘ta amal
iy, tatbiqiy fanga aylangandir. Psixologiya 
fanining sohalari uning amaliyot uchun muhim ahamiyat kasb etishidan dalolat beradi 
(chiqqanshunoslik psixologiyasi, klinik psixologiya, mehnat psixologiyasi, savdo psixologiyasi, 
sotsial psixologiya, pedagogik psixologiya, maxsus psixologiya, sport psixologiyasi va hokazo). 
Psixologiya amaliy, tatbiqiy jihatdan o‘z predmetiga ega bo‘lib, amaliy sotsial psixolog, injener 
(muhandis) psiholog, oilaviy psixoterapevt, tibbiyot psixologi, maktab psixologi kabi sohalarni 
o‘z ichiga qamrab olgandir.
Yuqorida bildirilgan fikrlarga yakun yasab, shu narsani alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, 
psixologiya fani ko‘hna tarixga ega bo‘lishiga qaramay, u juda navqiron fandir, chunki ilmiy 
psixologiya nemis psixologi V. Vundt tomonidan 1879 yilda Leypsig (Germaniya) universitetida 
asos solingan birinchi eksperimental laboratoriya ochilishidan boshlanadi. Shuning uchun 
endigina refleksiyani (lotincha gepexiz o‘zining ruhiy holatini tahlil qilish degani) ilmiy jihatdan 
o‘rganishni psix
ologiya fani predmeti tarkibiga kiritish davri (mavridi) keldi. 
Psixologiya fani tabiatshunoslik fanlari va falsafa negizida paydo bo‘lgan bo‘lib, to 
hano‘zgacha uning na gumanitar, na tabiiy fanlar qatoriga kiritilishi aniqdangani yo‘q, lekin 
shunga qaram
asdan, uni har ikkala yo‘nalishdagi sohalar bo‘yicha to‘plangan ma’lumotlar, 
qonuniyatlar birlashuvining mahsuli deb atash mumkin. Ammo psihologiyaning tarkibida ham 
gumanitar, ham ijtimoiy bilimlar mavjud bo‘lishidan qat’i nazar, u alohida xususiyatga ega
bo‘lgan 
mustaqil fandir. Bizningcha,