|
A.K.Sen-Simon
237
Lekin uning idealistik tarixiy konsepsiyasida ayrim materialistik
fikrlar ham yo`q emas. Jumladan, Sen-Simon shaharlar, sanoat va
savdoning rivojlanishi burjuaziyaning shakllanishiga sabab bo`lganligini,
iqtisodiy holat esa, mulkchilikka tobe' bo`lgan, o`ziga xos ijtimoiy-tarixiy
formalarni vujudga keltirishini aytib o`tadi. "Hokimiyat va boshqaruniv
belgilovchi qonun ham, - deb yozadi u, - mehnat farovonligini to`liq
ta'minlay oladigan mulkchilik va undan foydalanishni belgilovchi
qonundek katta ahamiyatga ega emas" (Haqiqatdan ham, hozirgi vaqtda
respublikamiz va qo`shni mustaqil respublikalar iqtisodiy taraqqiyotida
mulkchilik va mulkchilik formalari haqida qabul qilingan qonunlar
ahamiyati kattaligini eslang).
Sen-Simnning bo`lajak adolatli jamiyati industrial sistema deb
nomlanib, u industrial jamiyat yirik sanoat ishlab chiqarishi bazasi asosida
rivojlanadi, sanoat - alohida reja asosida, boshqaruv esa yagona industrial
markaz orqali amalga oshiriladi deb hisoblagan edi.
Sanoat ishlab chiqarishining taraqqiyoti va mahsulotlarni
taqsimlash olimlar tomonidan olib boriladi. Katta tajribaga ega bo`lgan
sanoat kapitalistlari boshqaruvni tashkil qilish bilan mashg`ul bo`ladilar,
ishchilar esa ishlab chiqarish rejalarini bajarish uchun astoydil mehnat
qilishlari zarurdir.
Sen-Simon yangi ijtimoiy tashkilotni vujudga keltirishda, ayniqsa
sanoatda anarxiyaga (hokimiyatsizlikka) yo`l qo`yilmasligiga va reja
asosidagi markaziy boshqaruvga katta e'tibor berishni taklif etadi. Sen-
Simon qarashlariga ko`ra, erkin raqobatga asoslangan ijtimoiy tuzim bu
tugab borayotgan feodalizmdan yangi ideal jamiyatga o`tish davridagina
emas, balki inqilobiy harakatlardan holi minch va tez sur'atlarda ijtimoiy
tenglikka asoslangan "industrial jamiyat"ga o`tish davri hamdir. Adolatli
"industrial jamiyat" qurilishi haqidagi o`zining mulohazalarida u ilmu-fan
va ilg`or nazariyalarga yuqori baho berib, bo`lg`usi yangiliklarni tarixiy
muqarrar deb hisoblaydi. Shu bilan bir qatorda Sen-Simon o`zining
"industrial jamiyat" ida boshqa xayoliy sotsialistlar kabi qarama-qarshi
sinflarni yo`qolib ketishi va xokimiyat tomonidan siyosiy funksiyalarga
nisbatan iqtisodiy funksiyalarga katta e'tibor berishini taxmin qiladi. Lekin
shuni alohida qayd etish zarurki, xayoliy sotsializmning boshqa barcha
vakillardan farq qilib Sen-Simon sotsializmda xususiy mulkchilik
bo`lishini inkor etmaydi, balki aynan xususiy mulkchilik va undan
foydalanishni tartibga soladigan qonun zarurligini ko`rsatib o`tadi.
Shuningdek, olim o`z qarashlarida anarxiyaga insonlarga ziyon
yetkazuvchi boshqaruv deb qarab uni tanqid qiladi. U mavjud o`zgarishlar
238
tezlik bilan rivojlanib davlatning to`liq kamolatini ta'minlaydi, insonlar
esaerishishlari mumkin bo`lgan tenglik va ayniqsa mo`l-ko`lchilikka faqat
shu "industrial jamiyat" yordamida yetib boradilar deydi. Garchi Sen-
Simon yangi ijtimoiy tuzumning haddan tashqari mujmal manzarasini
tasvirlagan, shu jamiyatga borishning noto`g`ri yo`lini ko`rsatgan bo`lsa
ham, uning ba'zi taxminlari katta kelajakka molik edi. U proletariatning
nazariyotchisi emas edi va shu sababli uning tarixiy rolini tushunmadi.
Ayni vaqtda u ishchilar ahvolining naqadar og`irligini ko`rdi. "Mening
maqsadim,- deb yozgan edi u, - Yevropadagina emas, butun dunyoda ham
shu sinfning qismatini yengillashtirishdan iborat". U davlatni "odamlarni
boshqarish quroli"dan ishlab chiqarishni tashkil etish, fan va san'at
taraqqiyotini ta'minlash, ya'ni "narsalarni boshqarish quroli"ga aylantirish,
tartib, osoyishtalikni nazorat qilishni esa jamoatchilikka topshirish kerak
degan g`oyani ilgari surdi. Sen-Simonning yangi industrial sistemasi
sotsialistik jamiyat emas edi, chunki unda xususiy mulkchilik, kapital
jamg`arish, bankirlar va tadbirkorlar sinflari hali mavjud edi.Bu esa o`z
navbatida umumxalq mehnatiga asoslangan rejali keng ishlab chiqarishni
inkor etadi.
Sen-Simon asarlarining asosini kapitalizmni tanqid tashkil etadi. U
ishlab chiqarish va taqsimotdagi anarxiyani, raqobat, xalq ommasining
qashshoqlashuvi va ishchilarning ayanchli ahvoldaligini kapitalizm illati
deb hisoblaydi. Olim ishchilar, kapitalistlar va savdogarlarni bir sinf
vakillari deb, ularni industriallar deb atadi. Feodal jamiyatining hokim
sinflari bo`lgan dvoryanlar, ruhoniylar va boshqa amaldorlarni esa
befoyda, keraksiz sinflar deb hisobladi. Shuni aytish kerakki, Sen-Simon
kapitalizmni ilmiy ravishda tanqid qilmadi. U burjua jamiyati bo`ysunishi
zarur bo`lgan iqtisodiy qonunlarni e'tibordan chetda qoldirdi.
Sen-Simon ta'limotlarini tashviqot qilishda
uning shogirdlari O.Rodrig, V.Anfonten va
O.Bazarlar katta rol o`ynadilar. Ular "Sen-Simon
ta'limoti" kitobini nashr qildirib, uning nazariy
qarashlarini boyitdilar. lekin bu olimlar ham burjua
jamiyatining asosiy sinflari va ular o`rtasidagi
sinfiy kurash mohiyatini to`liq tushunmadilar,
natijada XIX asrning 30-yillariga kelib, Sen-Simon
maktabi tor doiraga aylandi va tarqalib ketdi.
Fransuz xayoliy sotsializmining yana bir
yirik namoyandasi Fransua Mari Sharl Furyedir (1772-1837 yy.). U
Bezanson shahrida savdogar oilasida dunyoga kelib, butun hayoti
S.Simon
239
mobaynida savdo bilan shug`ullandi. Bo`sh vaqtlarida o`z ma'lumotini
to`ldirib, mustaqil ravishda fizika, astronomiya va falsafa fanlari bilan
shug`ullandi, ijtimoiy tadqiqotlarni amalga oshirdi. Sharl Furye o`zining
"To`g`ri harakat va mushtarak taqdirlar nazariyasi", "Umumiy birlik
nazariyasi", "Savdo qallobligi haqida", "Yangi sanoat dunyosi va ijtimoiy
dunyo" nomli asarlari va qator maqolalarida kapitalistik jamiyatni keskin
tanqid qildi va ijtimoiy adolatli jamiyat barpo etish dasturini ishlab chiqdi.
Uning tasvirlashicha, inson o`zi yashayotgan jamiyatning barcha yaramas
illatlaridan tozalanishi lozim, shunday ijtimoiy tuzum o`rnatish kerakki, bu
tuzum insonning kamol topishiga, ehtiroslarini to`liq namoyon qilishiga,
ehtiyojlarini qondirishga imkoniyat bersin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
