Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

tamoyillar
ni o‘z ichiga oladi. Ushbu 
tamoyillar deontologiya tamoyillarining ixtisoslashuvini falsafiy ta’lim vazifasi va 
mutaxassisning ijtimoiy ijtimoiy faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlariga mos 
ravishda mutaxassisning vazifasi va to‘g‘ri xulq-atvori, kasbiy ijtimoiy 
faoliyatning o‘ziga xos turi sifatida ifodalaydi: 
• mustaqil ishlashga qabul qilishning asosiy sharti, samarali faoliyatning 
asosiy omili va uning natijalarining ahamiyati bo‘lgan kasbiy kompetensiya; 
• bajarilgan ishning mazmuni va murakkabligi darajasidan va professional 
iyerarxiyadagi darajasidan qat’iy nazar, tayinlangan ish uchun ham huquqiy, ham 
axloqiy jihatdan shaxsiy javobgarlik; 
• qo‘yilgan kasbiy vazifalarni hal qilishda emotsional emas, balki oqilona 
yondashish, chunki bu xatolarni maksimal darajada yo‘q qilishga imkon beradi; 
• mutaxassisning o‘z vazifasini bajarishi uchun asosiy shart bo‘lgan vakolat 
va majburiyatlarga muvofiqligi; 
• mijozning huquqlari, jamiyat manfaatlari va mutaxassisga hurmat kafolati 
sifatida kasbiy faoliyatni huquqiy tartibga solish; 
• kasbiy munosabatlar doirasidagi hisobot, umuman olganda faoliyatni tahlil 
qilishga va intizomni mustahkamlashga imkon beradi; 
• kasbiy muammolarni hal qilishda tashabbuskorlik va ijodiy yondashuv, ish 
samaradorligini oshiradigan nostandart qarorlar qabul qilish; 
• barqaror natijalar va yuqori ko‘rsatkichlarni ta’minlash uchun zarur 
bo‘lgan kasbiy faoliyatda tashkiliylik va intizom; 
• tadbirlarni oqilona tashkil etish va o‘z vaqtida tuzatuvchi aralashuv uchun 
zarur bo‘lgan qabul qilingan qarorlarning bajarilishini nazorat qilish va tekshirish; 
• o‘zingizning va mijozingizning faoliyatini, imkoniyatlarini baholashga 
tanqidiy yondashuv, bu sizga yutuq va kamchiliklarni aniqlash va tahlil qilish 
hamda shu asosda texnikani, usullarni va boshqalarni sozlash imkonini beradi. 
faoliyat; 
• mijozga nisbatan ham, hamkasblariga nisbatan ham ishonch va harakat 
erkinligi, bu eng erkin erkinlik darajasida faoliyatni tashkil etishga imkon beradi; 
• axloqiy va huquqiy jihatdan rag‘batlantirish va jazolash; va b
365
. 
365
 Деонтология в социальной работе. https://studfile.net/preview/4645508/page:22/ 

---

271 
Mutaxassisni kundalik kasbiy faoliyatida boshqaradigan deontologik 
tamoyillar ijtimoiy ishchining to‘g‘ri xulq-atvori, munosabati va harakatlarini 
ta’minlashga qaratilgan. Ko‘rinib turibdiki, ular umuman axloqiy tamoyillarni va 
ijtimoiy ish axloqi tamoyillarini inkor etish emas. Aksincha, ushbu tamoyillar 
professional axloqning asosiy talablariga aniqroq va qat’iy rioya qilishni talab 
qiladi. Vaqt yetishmasligi, vaziyatning murakkabligi yoki mutaxassisning etnik 
yetuk vakolati tufayli axloqiy-aksiologik tahlil qilish mumkin bo‘lmaganda, 
shuningdek, mutaxassisning shaxsiy axloqiy tamoyillari (uning maksimumlari) 
kasbiy prinsip-lariga mos kelmaydigan holatlarda ular muayyan harakatlarni 
amalga oshirishni talab qiladilar. Agar biron sababga ko‘ra ushbu prinsiplarni 
amalga oshirish qiyin bo‘lib tuyulsa, deontologik prinsiplar o‘zlarining kategorik 
va shartsiz tabiati tufayli o‘z vazifalarini bajarishga imkon beradi. 
Ijtimoiy ishning deontologiyasi prinsiplardan tashqari, kategorik va texnik 
(kategorik bo‘lmagan, shartli) imperativlarni ‒ xatti-harakat va faoliyatning amaliy 
qoidalarini, qarorlar yoki taqiqlarni o‘z ichiga oladi, buning natijasida mutaxassis-
ning individual, tasodifiy harakatlari yoki harakatlari zarur bo‘ladi. Imperativlar 
ijtimoiy ishchining o‘ziga xos xususiyatga ega emas, uning tabiati bilan 
shartlanmagan va faqat o‘ziga xos vaziyat ularni jalb qilish va amaliy qo‘llanma 
sifatida foydalanishni talab qiladi. Shunday qilib, ijtimoiy ishdagi imperativ bu 
amaliy qoidadir, uning g‘oyasi mutaxassis tomonidan muayyan vaziyatda amalga 
oshiriladigan va shuning uchun subyektiv ravishda tasodifiy, obyektiv zaruriyatni 
keltirib chiqaradi. 
Imperativ-bu harakatning yuqori ijtimoiy qiymatini belgilaydigan buyruq 
formulasi. Ijtimoiy ishdagi kategorik imperativlarni maqsaddan qat’iy nazar, 
harakatga bo‘lgan ehtiyojni belgilaydigan, deb tan olish mumkin, ya’ni, uning 
o‘zini o‘zi ta’minlashini aniqlash. Masalan, mijozga hurmat bilan munosabatda 
bo‘lish, uning shaxsiyatining yuqori qadr-qimmatini tan olish talabi kategoriyaviy 
majburiyat sifatida qaralishi mumkin, chunki u o‘zini o‘zi ta’minlash xususiyatiga 
ega va maqsadga, aniq vaziyatga va boshqalarga bog‘liq emas. Ushbu qoida barcha 
ijtimoiy ishchilar tomonidan, ularning aniq faoliyat sohasidan qat’iy nazar, assimil-
yatsiya qilish va o‘zlashtirish uchun tavsiya etilishi mumkin. 
Kategorik imperativ muayyan harakatlarning majburiyatini ifodalaydi va 
shuning uchun amaliy axloqiy qonun sifatida qaralishi mumkin. U amaliy 
zaruratga asoslangan talabni (buyruq yoki taqiq) o‘z ichiga oladi va shu sababli 
majburiydir. U majburlashni o‘z ichiga oladi va shuning uchun kategorik imperativ 
ijtimoiy ishchining majburiyati orqali ifodalanadi. Bu mutaxassisdan amaliy kasbiy 
faoliyatda eng umumiy ma’noga ega bo‘lgan va shuning uchun faoliyatning 
axloqiy qonunlariga aylanishi mumkin bo‘lgan bunday subyektiv prinsiplar 
(maksimumlar) bo‘yicha rahbarlikni talab qiladi. 
Ijtimoiy ishchining maksimal darajalari professional bilim va tajriba asosida 
tuzilgan va mutaxassis o‘zini topadigan kasbiy vaziyat va sharoitga muvofiq 
yangilanadigan amaliy qoidalarni o‘z ichiga olishi kerak. Ular “subyekt harakat 
qiladigan asosni” (I.Kant) ifodalaydi. Shu sababli, mutaxassislarning maksimallari 
imperativlardan ko‘ra torroq xususiyatga ega. Shu bilan birga, maksimallar 

---

272 
ko‘proq subyektivdir, chunki ular mutaxassislarning intellektual faoliyati 
mahsulotidir. 
Texnik (kategorik bo‘lmagan) imperativlar shartlidir, chunki ular 
mutaxassis-dan faqat muayyan vaziyatlarda maqsadga muvofiq bo‘lgan va 
maqsadga bog‘liq bo‘lgan ba’zi harakatlar va amallarni bajarish uchun zarur 
bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarni talab qiladi. Masalan, ijtimoiy 
qonunchilikni, xususan, ijtimoiy ishning turli sohalariga bag‘ishlangan talablarni, 
ijtimoiy ish texnologiyalarini o‘zlashtirish, vaziyatlarni deontologik tahlil qilish va 
harakatlarni axloqiy baholash ko‘nikmalarini o‘zlashtirish. Ushbu majburiyliklar 
ijtimoiy ish amaliyotida muayyan vaziyatlarda qo‘llaniladi. 
Shunday qilib, deontologiya mutaxassisning obyektiv zarur harakatlari, 
munosabatlari to‘g‘risida g‘oyalarni asoslab beradigan va shakllantiradigan 
ijtimoiy ishchining vazifasi to‘g‘risidagi ta’limot sifatida deontologik tamoyillarga 
asoslangan aniq mutaxassislar va ularning jamoalarining faoliyatini yanada 
me’yoriy va tartibli bo‘lishiga yordam beradi. Natijada kasbiy ijtimoiy ish 
samaradorligi oshadi va jamiyatning ijtimoiy ish natijalariga bo‘lgan ehtiyojlari 
yuqori darajada va maqbul sifat bilan qondiriladi.